Een groot dichter en zanger neemt afscheid in de geest van Cleopatra, Shakespeare en Kavafis
Op de avond voor z’n 79e verjaardag trad Leonard Cohen op in de Ziggo Dome in Amsterdam. Het was één van de mooiste concerten die ik ooit heb bijgewoond. Er hing een bijzondere sfeer van magie, schoonheid, welwillendheid en troost in die grote moderne concertzaal. Het meest bijzondere onderdeel voor mij was de aankondiging en de uitvoering van het lied Alexandra leaving.
Leonard Cohen droeg de eerste regels voor en introduceerde daarna de vrouw die hem al sinds 1980 muzikaal vergezelt, Sharon Robinson. De manier waarop zij dat lied vertolkte was adembenemend. Ik kende het lied van een verzamel-CD, maar werd op dat moment pas echt getroffen door de intensiteit van de tekst en de melodie.
De tekst is ontleend aan een gedicht van de Griekse dichter Konstantinos Kavafis (1863-1933).
Konstandinos Kavafis
Deze in het Egyptische Alexandrië geboren dichter is vooral bekend geworden door zijn monumentale gedicht Ithaka. Het gedicht haakt in op de lange thuisreis die Odysseus moest maken na de Trojaanse oorlog. Deze reis met z’n vele omzwervingen en beproevingen staat beschreven in de Odysseia van Homerus. Kavafis geeft zijn eigen kijk op dit epische verhaal. Dat blijkt vooral uit het laatste deel van het gedicht:
Houd Ithaka wel altijd in gedachten.
Daar aan te komen is je doel.
Maar overhaast je reis in geen geval.
’t Is beter dat die vele jaren duurt,
zodat je als oude man pas bij het eiland
het anker uitwerpt, rijk aan wat je onderweg verwierf,
zonder te hopen dat Ithaka je rijkdom schenken zal.
Ithaka gaf je de mooie reis.
Was het er niet, dan was je nooit vertrokken,
verder heeft het je niets te bieden meer.
En vind je het er wat pover, Ithaka bedroog je niet.
Zo wijs geworden, met zoveel ervaring, zul je al
begrepen hebben wat Ithaka’s beduiden.
(vertaling Warren/Molegraaf)
Niet de eindbestemming, maar de reis zelf is waar het om gaat. Kavafis geeft ons hiermee een eigen kijk op het klassieke verhaal. Een kijk die je aan het denken zet en die je ook kunt toepassen op de keuzes die je maakt in je eigen leven.
Woorden van vergelijkbaar wijze strekking vind je terug ik het gedicht Antonius door zijn God verlaten, dat de inspiratie bood voor het lied Alexandra leaving dat Cohen en Robinson samen schreven in 2001. Ook hier een verhaal uit de klassieke oudheid dat bij Kavafis een bredere betekenis krijgt en daarmee ook herkenning oproept en raakt. Dit gedicht is gebaseerd op een tekst van Plutarchus die de lotgevallen van de Romeinse leider Marcus Antonius beschrijft. Marcus Antonius (83-30 vC) is gehuwd met de legendarische Egyptische koningin Cleopatra en zij verblijven in de noord-Egyptische stad Alexandrië. Alexandrië, drie honderd jaar daarvoor gesticht door Alexander de Grote, is op dat moment na Rome de grootste stad van het Romeinse Rijk en meer Grieks-Romeins georiënteerd dan Egyptisch. Marcus Antonius is in een felle machtsstrijd gewikkeld met zijn rivaal Octavianus (de latere keizer Augustus). Marcus Antonius verliest die strijd en verneemt dat Cleopatra dood is. Dat verhaalt blijkt niet waar, maar dat weet hij niet. Hij merkt dat zijn aanhangers de stad verlaten en hij voelt zich in de steek gelaten door de God Bacchus die hem altijd bijstond (in die tijd hadden belangrijke mensen geen beschermengel, maar een beschermgod). Zo verliest Marcus Antonius zijn geloof, zijn getrouwen, zijn geliefde en zijn stad. Volkomen verdrietig en gedesillusioneerd stort hij zich vervolgens in zijn zwaard. Als Cleopatra hoort dat Marcus Antonius stervende is, laat zij hem bij zich brengen, waarna hij in haar armen sterft.
Dit verhaal heeft door de eeuwen heen vele kunstenaars geïnspireerd. Shakespeare bewerkte het tot een toneelstuk, schilders vereeuwigden de hoofdrolspelers op het canvas en in de 20e eeuw verschenen er meerdere filmversies op het witte doek.
Cleopatra en de stervende Marcus Antonius door Pompeo Batoni
Kavafis geeft in 1910 een eigen interpretatie aan dit verhaal:
Antonius door zijn god verlaten
Wanneer, om middernacht, je plotseling
een onzichtbare stoet voorbij hoort trekken
met stemmen en betoverende muziek –
treur dan niet nutteloos om de fortuin
die van je wijkt, je werken die mislukten,
je plannen voor het leven die allemaal illusies bleken.
Je moet, als was je lang voorbereid en moedig,
vaarwel zeggen aan het Alexandrië dat jou verlaat.
Bedrieg vooral jezelf niet, zeg niet dat
het een droom was, dat je gehoor je misleidde:
laat zo’n vergeefse hoop niet tot je toe.
Je moet, als was je lang voorbereid en moedig,
zoals jou, die zo’n stad vergund was, past,
beheerst naar het venster toegaan
en luisteren, met ontroering, niet met
lafhartig klagen en jammeren, in een laatst genieten,
naar de klank der betoverende instrumenten
van de geheime stoet die voorbijtrekt,
en vaarwel zeggen aan het Alexandrië dat je verliest.
(vertaling Warren/Molegraaf)
De woorden van Kavafis lijken te zeggen dat je bij zo’n groot en onafwendbaar verlies niet moet denken dat er toch nog misschien een uitweg is, maar dat je dankbaar moet zijn voor wat je hebt ontvangen. En dat je met opgeheven hoofd vaarwel moet zeggen.
Leonard Cohen en Sharon Robinson verwoorden dit als volgt:
Alexandra Leaving
Suddenly the night has grown colder.
The god of love preparing to depart.
Alexandra hoisted on his shoulder,
They slip between the sentries of the heart.
Upheld by the simplicities of pleasure,
They gain the light, they formlessly entwine;
And radiant beyond your widest measure
They fall among the voices and the wine.
It’s not a trick, your senses are deceiving,
A fitful dream, the morning will exhaust –
Say goodbye to Alexandra leaving.
Then say goodbye to Alexandra lost.
Even though she sleeps upon your satin;
Even though she wakes you with a kiss.
Do not say the moment was imagined;
Do not stoop to strategies like this.
As someone long prepared for this to happen,
Go firmly to the window. Drink it in.
Exquisite music. Alexandra laughing.
Your firm commitments tangible again.
And you who had the honor of her evening,
And by that honor had your own restored –
Say goodbye to Alexandra leaving;
Alexandra leaving with her lord.
Even though she sleeps upon your satin;
Even though she wakes you with a kiss.
Do not say the moment was imagined;
Do not stoop to strategies like this.
As someone long prepared for the occasion;
In full command of every plan you wrecked –
Do not choose a coward’s explanation
that hides behind the cause and the effect.
And you who were bewildered by a meaning;
Whose code was broken, crucifix uncrossed –
Say goodbye to Alexandra leaving.
Then say goodbye to Alexandra lost.
Say goodbye to Alexandra leaving.
Then say goodbye to Alexandra lost.
Dit prachtige lied krijgt een extra dimensie nu Leonard Cohen is overleden. Alexandra staat voor het dierbare dat jou verlaat of dat jij moet verlaten: een geliefde, een magisch moment, je woonplaats, het leven. Zou hij de succesvolle tournees van de laatste jaren hebben ervaren als een processie met exquisite music? Hij wist dat het einde naderde. In de Ziggo Dome, drie jaar geleden, nam hij afscheid van Europa. Hij zei dat hij te oud was geworden om te blijven touren. Op zijn laatste CD You want it darker doet hij wat hij in Alexandra leaving in navolging van Kavafis al beschreef: op gracieuze manier het einde aanvaarden en vaarwel zeggen.
Bronnen:
Warren, Hans & Mario Molegraaf (2008). Kavafis. Verzamelde gedichten. Amsterdam: Athenaeum-Polak & van Gennep.
http://www.cavafy.com/companion/essays/content.asp?id=1
http://www.ft.com/intl/cms/s/2/cfa993f0-ffb9-11e2-b990-00144feab7de.html#axzz2fXGCbEwG
Het nummer Alexandra leaving is oorsponkelijk uitgebracht op de CD Ten New Songs uit 2001. Cohen en Robinson schreven alle nummers van dit album samen. Sharon Robinson prijkt naast Leonard Cohen op de cover.
