31 oktober: gaan we Halloween of Hervormingsdag vieren?

 

Op 31 oktober vieren we Halloween en Hervormingsdag. Twee feestdagen met een religieuze inslag. Halloween is tegenwoordig een stuk bekender en populairder dan Hervormingsdag, terwijl Hervormingsdag in wezen veel betekenisvoller is voor onze (Nederlandse) geschiedenis en cultuur dan Halloween.

 

Halloween

Halloween is een van oorsprong Keltisch feest dat later vermengd is geraakt met christelijke rituelen.[1] De Kelten (in Groot-Brittannië en Ierland) vierden rond 1 november het einde van de oogsttijd als een soort jaarwisseling. Er werden vuren ontstoken en maaltijden aangericht. Hierbij konden de zielen van overledenen aanschuiven, maar je moest ook oppassen dat er geen kwade geesten binnen zouden komen. Die moesten worden afgeschrikt.

Toen het christendom zijn intrede deed viel het Keltische eindejaars feest samen met het christelijke Allerheiligen op  1 november. Op die dag en op de vooravond daarvan (dus op 31 oktober) werden alle christelijke heiligen geëerd. Die vooravond heette All Hallows’ Even, wat door de tijden heen verbasterd werd tot Halloween. De dag na Allerheiligen is volgens de christelijke kalender de dag waarop alle overledenen worden herdacht: Allerzielen, op 2 november. Dat zou kunnen verklaren waarom er tijdens Halloween zoveel aandacht voor de dood en voor griezelen bestaat.

Britse en Ierse immigranten namen de Halloween traditie mee naar Amerika waar het heel populair werd. En inmiddels is Halloween dankzij talloze Amerikaanse media-uitingen weer over komen waaien naar Europa en andere delen van de wereld. Bij het vieren van Halloween in Nederland is weinig terug te vinden van Keltische oogstfeesten of van Allerheiligen en Allerzielen. Het gaat nu  vooral om gezellig eng doen in een decor van uitgeholde pompoenen en vampiers. Maar al met al heeft Halloween eigenlijk niets met onze eigen tradities of geschiedenis te maken.

 

Hervormingsdag

Hervormingsdag laat het omgekeerde beeld zien. Het is veel meer geworteld in onze cultuur, maar het is nauwelijks bekend. Alleen dit jaar krijgt het wat extra aandacht omdat het precies 500 jaar geleden is dat de Reformatie begon. Volgens de overlevering spijkerde de Duitse monnik Maarten Luther op 31 oktober 1517 zijn 95 stellingen op de deur van de slotkapel van Wittenburg. Die stellingen vormden een aanklacht tegen het machtsmisbruik van de Rooms-Katholieke kerk.

Luther verzette zich onder andere tegen het aflaat-systeem dat het mogelijk maakte om je zonden af te kopen door een betaling aan de kerk te doen. Luther wilde terug naar de kern van het geloof: de band tussen gelovige en God. De kerk die hierin een bemiddelende rol zou moeten spelen was verworden tot een hiërarchisch machtsinstituut. Luther wilde dit veranderen (hervormen), maar werd uiteindelijk door de paus uit de Rooms-Katholieke kerk verbannen.

Volgelingen van Luther, en van andere hervormers zoals Calvijn, vormden eigen geloofsgemeenschappen die uitgroeiden tot de protestantse kerkgenootschappen die we nu nog kennen: Lutheranen, Nederlands-Hervormden, Gereformeerden en vele andere. In Nederland (en in Europa) zie je nog steeds een tweedeling tussen het overwegend katholieke zuiden en het meer protestantse noorden.

Hoe belangrijk de Hervorming of Reformatie voor Nederland is geweest wordt duidelijk aan de hand van de cruciale periode van de Tachtigjarige Oorlog en het uitroepen van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Willem van Oranje omarmde het protestantse geloof en bond de strijd aan met de katholieke Spaanse overheersers. De bevrijdingsoorlog was dus ook een geloofsoorlog. Niet voor niets was de Beeldenstorm van 1566 (het op grote schaal vernielen van katholieke beelden en andere religieuze objecten) een van de startpunten van die strijd. De wordingsgeschiedenis van Nederland kan niet los gezien worden van het protestantisme. En ook vandaag zie je ondanks de ontkerkelijking en de ontzuiling nog veel van het protestantisme in de Nederlands samenleving terug: denk aan politieke partijen als SGP, Christen-Unie en (ten dele) CDA, media-organisaties als NCRV, EO en Trouw, de Bible Belt, de vele scholen en ziekenhuizen op protestants-christelijke grondslag. Volgens het CBS is 15 tot 20% van de Nederlanders betrokken bij een van de protestantse kerken in Nederland.[2]

Naast de historische wapenfeiten en de concrete uitingsvormen van het hedendaagse protestantisme heeft het hervormingsdenken ook zijn stempel heeft gedrukt op minder tastbare zaken als cultuur en volksaard. Protestanten hebben de naam hard te werken en spaarzaam te zijn. Door het afwijzen van het hiërarchische katholieke geloof zouden protestanten individualistischer en nuchterder zijn. Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg. Onlangs was op televisie de 8-delige serie Achter de Dijken te zien, waarin presentator Leo Blokhuis laat zien hoe het protestantisme (en dan met name het calvinisme) zijn sporen heeft nagelaten in Nederland. Positieve associaties: tolerantie, gelijkheidsdenken, hard werken, nuchterheid. Negatieve associaties: bekrompenheid, spruitjeslucht, grauwheid.

 

31 oktober

Iedereen moet op 31 oktober vooral vieren waar hij of zij zin in heeft. Halloween, Hervormingsdag of helemaal niets. Ik ben zelf niet gelovig, maar ik ben wel hervormd opgevoed en ‘gevormd’. In die zin spreekt Hervormingsdag mij meer aan. Het verklaart beter waar ik vandaan kom en in welke traditie ik sta, dan een overgewaaid verkleedfeest als Halloween. Ik krijg dankzij Hervormingsdag ook beter en breder zicht op het ontstaan en de ontwikkeling van de moderne westerse wereld waarin ik leef. Dat gaat over grenzen van tijd en plaats heen. Als je jezelf en jouw deel van de wereld beter leert kennen, helpt dat ook om andere tijden of andere werelden beter te leren kennen. Dat vind ik waardevol. Daar mogen het onderwijs en de media wat mij betreft veel aandacht aan besteden. In die zin vind ik het ook prima als schoolkinderen het Wilhelmus leren en naar het Rijksmuseum gaan, maar niet als dat door de regering wordt voorgeschreven en wordt ingegeven door een eng-nationale blik. In die zin ben ik even kritisch op de bemoeienis van de regering met het onderwijs als Luther destijds op het machtsmisbruik van de Room-Katholieke kerk. Dat zullen mijn protestantse wortels zijn.

 

 

P.S.

In Duitsland zijn vele honderdduizenden exemplaren van het Playmobil Luther poppetje verkocht (zie afbeelding bovenaan).

 

[1] Voor deze tekst heb ik gebruik gemaakt van diverse bronnen, maar vooral van https://isgeschiedenis.nl/nieuws/oorsprong-van-halloween

 

 

[2] http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=37944&D1=a&HD=171029-1416&HDR=T&STB=G1