Toen ik onlangs thuiskwam na het bezoeken van de mooie Ed van der Elsken tentoonstelling De Verliefde Camera in het Stedelijk Museum in Amsterdam, had ik nog even een vrij momentje om het boek uit te lezen waar ik enige tijd geleden aan begonnen was: Pier en oceaan van Oek de Jong.  Een dikke pil van ruim 800 bladzijden. De Jong schetst de jonge jaren van Abel Roorda, van de vroege jaren ’50 tot de vroege jaren ’70.  Ik had nog dertig bladzijden te gaan, maar ik bladerde, aangestoken door Ed van der Elsken, terug naar een van de eerste hoofdstukken. Oek de Jong beschrijft daar namelijk hoe Abel’s moeder als jonge, zwangere vrouw op bezoek gaat bij haar 14 jaar oudere broer Gregoor in Amsterdam. Deze broer was een buitenbeentje in de familie en leidde een bohemienachtig bestaan als fotograaf. Oek de Jong schetst in een paar bladzijden zijn entourage: vrouwen, drank, Karel Appel, Parijs. Al deze ingrediënten had ik net ook in het Stedelijk gezien. Zou Ed van der Elsken model hebben gestaan voor deze Gregoor Houttuyn? Ik weet het niet, maar het is een interessante gedachte. Vooral ook omdat Oek de Jong en Ed van der Elsken allebei zo treffend dezelfde naoorlogse periode weten te portretteren. Oek de Jong in woorden en Ed van der Elsken in beelden. Oek de Jong met het traditionele leven in de provincie (Friesland, Zeeland) als decor en Ed van der Elsken die vooral het straatleven van de grote stad (naast Amsterdam ook wereldsteden als Parijs en Tokyo) laat zien.

Het lezen van het boek en het bekijken van de tentoonstelling leidde bij mij enerzijds tot veel herkenning, maar ook tot een soort vervreemding, omdat die tijd inmiddels zo ver achter ons ligt. Het werk van beide kunstenaars toont aan dat die tijd onmiskenbaar en onomkeerbaar voorbij is (ook al lijken sommige politici er naar terug te verlangen) Ik groeide op in de jaren ’60 en ik herken op de foto’s van van der Elsken onmiddellijk de kleding, de kapsels, het karige interieur van de huizen, het straatbeeld. Zo staan ze namelijk ook in mijn oude foto-boeken. Het roept bijna fysieke reacties op. Ik voel weer de kriebelende stof van de truien uit mijn jeugd en ruik weer de aftershave van mijn vader. Puur jeugdsentiment.

Geen wonder dat er zoveel leeftijdsgenoten in het Stedelijk rondlopen, al zijn er ook de nodige jonge bezoekers. Het knappe van Ed van der Elsken is dat hij dat tijdsbeeld vooral weet te vangen met karakteristieke portretten (daar staan er juist te weinig van in mijn foto-albums; maar goed, mijn vader had weer andere talenten). Van der Elskens ‘personages’ zijn aan de ene kant doodnormaal, gewoon op straat aangetroffen en in hun natuurlijke omgeving vastgelegd. Aan de andere kant zijn zij door de camera buitengewoon gemaakt en daardoor iconen van hun tijd geworden. Dat spel van gewoon-buitengewoon maakt het werk van Ed van der Elsken zo aantrekkelijk en herkenbaar.

Oek de Jong kiest ook voor gewone mensen. Zijn verhaal bevat niet een beschrijving van een excentrieke familie of een uitwerking van een bizarre gebeurtenis die het leven van de hoofdpersonen gedurende meerdere generaties tekent. Hij beschrijft, met veel oog voor omstandigheden en details, het leven van een gewone jongen (Abel Roorda) die op het platteland opgroeit. Het verhaal begint bij de ongeplande en onzekere zwangerschap van zijn moeder en eindigt bij Abel’s afscheid van de middelbare school en de daarop volgende zomer die hij voor het eerst zonder zijn ouders doorbrengt.

 

In zijn jonge jaren woont hij in Friesland totdat het gezin gaat verhuizen naar Zeeland, waar zijn vader rector wordt van een middelbare school. Oek de jong beschrijft een jeugd die niet wezenlijk anders is dan die van zoveel jongeren in die tijd: kattenkwaad, huiswerk, onzekerheid, ruzie met je ouders, eerste verliefdheden, verveling, stoer doen. Ook Oek de Jong weet het gewone bijzonder te maken. Waar Ed van der Elsken met zijn sterke beelden directe, zintuiglijke herkenning oproept, weet Oek de Jong zo treffend sferen en emoties te beschrijven dat je als lezer al snel teruggevoerd wordt naar de ervaringen en gevoelens uit je eigen jeugd.

 

 

Een groot verschil tussen beiden is dat Ed van der Elsken ons rauwe, vitale, uitdagende, grootstedelijke beelden voorschotelt, terwijl de Oek de Jong vooral de kleinburgerlijke, beklemmende wereld van het provinciale leven schetst. De hoofdpersonen uit Pier en Oceaan kunnen daar alleen aan ontsnappen als ze in de vrije natuur zijn; het liefst ergens bij het water.

Wie op zoek is naar het Nederland van 50 jaar geleden krijgt met het combineren van De Verliefde Camera en Pier en Oceaan een prachtig totaalbeeld met allerlei facetten: stad en platteland, levenslust en bekrompenheid, bohemiens en boeren, verwachting en teleurstelling.

Het bezoeken van de tentoonstelling duurt ongeveer anderhalf uur, het lezen van het boek een veelvoud daarvan. Een boek van 800 bladzijden lijkt minder van deze tijd. Het vergt rust, tijd en concentratievermogen om dit boek, dat juist niet bol wil staan van plotwendingen en ‘moord en brand’,  te lezen. Het is echt een ‘slow medium’ dat heel goed past bij de tijd die het beschrijft: de jaren ’50 en ’60. Daarmee is het echt een boek voor 50-plussers en, naar ik vrees, niet voor jongeren. Op de tentoonstelling van Ed van der Elsken zag ik wel de nodige jonge geïnteresseerden. Zijn werk spreekt ook huidige generaties aan. Sterker nog, wat Ed van der Elsken met zijn foto’s en films laat zien kun je opvatten als het voorwerk van wat jongeren tegenwoordig via social media en vlogs met elkaar delen.

Zo lijkt het beeld het te winnen van het woord. De beelden, zeker de mooie beelden van Ed van der Elsken, laten ons blije, verbaasde, verliefde, of opstandige mensen zien. Maar het zijn letterlijk momentopnames. We weten niet waarom deze mensen blij of opstandig zijn. Daar heb je een verhaal bij nodig. Een verhaal, zoals Pier en Oceaan, waardoor je begrijpt waarom Abel met het ene meisje zoent terwijl hij heimelijk verliefd is op het andere. Een verhaal waardoor je aanvoelt dat het een keer tot een fikse confrontatie met zijn vader moest komen. Een verhaal zonder beelden, waarbij je zelf op de tast moet gaan. Daar is veel voor te zeggen.

 

P.S.

De boektitel Pier en Oceaan is ontleend aan een reeks schilderijen van Piet Mondriaan. De schilderijen zijn geïnspireerd op het lijnenspel van zee, lucht en pieren dat Mondriaan aan de Zeeuwse kust (Domburg) aantrof. Ze markeren de overgang van Mondriaan naar abstract werk.

Het komt zelden voor dat een dichtbundel het best verkochte boek van de week is. Tim Hofman heeft dit kunstje geflikt met zijn Gedichten van de broer van Roos. Hij staat fier bovenaan in de Boeken Top-10 van de NRC van deze week. En even verderop, op plaats 7, nog een verrassing: de dichtbundel Kwaad gesternte van Hannah van Binsbergen. Dichters behalen doorgaans geen grote verkoopcijfers. Jonge dichters al helemaal niet. Tim Hofman en Hannah van Binsbergen spotten met deze regel.

Beiden zijn twintigers en beiden weten met hun debuut een groot publiek te bereiken. We beleven in die zin een waar debutantenbal. Dat is niet alleen opmerkelijk, maar ook goed nieuws voor iedereen die de taal en de poëzie een warm hart toedraagt. Een nieuwe generatie dichters laat van zich horen. Ook de recente benoeming van dertiger Ester Naomi Perquin als nieuwe Dichter des Vaderlands past bij deze ontwikkeling. Tijd om wat nader met deze jonge dichters kennis te maken.

 

Tim Hofman (1988) is veruit de bekendste van de drie. Die bekendheid dankt hij aan zijn televisie-optredens (presentator van Spuiten & Slikken, winnaar van Wie is de mol in 2016 , tafelheer bij De wereld draait door). Ja, het helpt de verkoop van je boeken als je een BN-er bent en regelmatig op de buis komt. Kijk maar naar de verkoopcijfers van Fajah Lourens, Mart Smeets, Youp van ’t Hek, Astrid Holleeder. Of denk aan al die bestsellers over bekende sporters. Vandaar waarschijnlijk ook die drie foto’s van Tim Hofman op de voorkant van het boek. Maar hij zal zijn succes daar niet alleen aan te danken hebben. Hij weet met zijn teksten (vooral jongere) mensen te raken. Dat blijkt ook uit het feit dat hij bij zijn optredens volle zalen trekt. Het zal ‘m zitten in de combinatie van serieus en grappig; van platte woordgrappen en boeiende taalconstructies. Onbedoeld grappig is het feit dat hij bij de gedichten over zijn ouders of een ex er voor de zekerheid bijzet dat het fictie is. Ook de aanwijzingen bij bepaalde gedichten over de leeswijze werken een beetje op mijn lachspieren.

 

Veel van zijn teksten zijn toegankelijk en lichtvoetig. Hij treedt daarmee in de voetsporen van light verse schrijvers als Kees Stip, John O’Mill, Toon Hermans en Drs. P.

Een voorbeeld:

Jehova’s getuige

‘Afijn,

U had er bij moeten zijn.’

 

 

Grappig of flauw? Oordeel zelf. In ieder geval geen poëzie in de gebruikelijke zin van het woord.

Naast dit korte baan-werk presenteert Tim Hofman ook interessante taalconstructies. Eenzaam, twee samen is een knap gecomponeerde tekst met drie gedichten die apart en samen gelezen kunnen worden. Zijn gedicht over Angie en Mick Jagger is origineel. Egocentrie is mooi door zijn eenvoud.

Egocentrie

j     i      j

i     k     i

j     i      j

Tim Hofman slaat soms ook een meer serieuze toon aan. Zijn gedicht Hoe ik altijd lieg dat ik geen kinderen wil is daar een mooi voorbeeld van. Dit zijn de laatste vier regels:

Haar wangen door een traan gedoopt

Je durft niet, zegt ze, ik ontken

Hoe zij voorgoed bij mij wegloopt

Hoe ik weer bij mezelf wegren

 

Hofman is vooral uit op het presenteren van zijn vondsten, niet op het overbrengen van diepere gedachten. Stand-op comedy-achtig. Soms grappig, soms knap geconstrueerd, maar soms ook flauw of van bedenkelijk Sinterklaasgedichtenniveau. In die zin had hij met een redacteur van Meulenhoff misschien nog meer moeten schaven aan zijn teksten en iets selectiever moeten zijn. Maar goed, de verkoopcijfers spreken boekdelen. Hofman is een hit. De vraag is of het een eenmalig succes is. Zit het publiek te wachten op een jaarlijkse portie verse verzen van de broer van Roos?

 

Ester Naomi Perquin (1980) is, zoals gezegd, sinds kort de nieuwe Dichter des Vaderlands. Eerder was ze al stadsdichter van Rotterdam. Haar eerste bundel, Servetten halfstok, verscheen tien jaar geleden. Ester Naomi Perquin ontving voor haar werk diverse prijzen, waaronder de C. Buddingh’-prijs in 2007 en de VSB-poëzieprijs in 2011. Het bijzondere aan haar bundel Celinspecties is dat zijn  daarin haar ervaringen als gevangenisbewaarder heeft verwerkt. Dankzij dit werk was zij in staat haar schrijfopleiding te betalen. Een fragment uit die bundel:

Als ze hun hoofden op hun armen laten rusten

heel lang zwijgen.

Als ze dan in slaap zijn

wakker maken en om dromen vragen.

 

 

De gedichten van Perquin zijn helder en goed navolgbaar. Ze schetst met een paar trefzekere woorden herkenbare werelden en roept beelden op die we als lezer zelf nader kunnen invullen.

 

Raad eens wie we tegenkwamen (fragment)

Er was toch al met tegenzin, dat bleef je zien, een bankje neergezet.

Hier dan, harde planken naast een boom,

Als je zo nodig zitten moet.

 

Oponthoud (fragment)

We zijn modern. Het is de juiste eeuw voor liefde niet

en nergens staan nog vrouwen op torens,

uit te kijken. De laatste ridder

stierf aan syfilis.

We zijn de wapperende vlaggen verleerd,

Het fluisteren tussen de stenen,

gezang en bloemennamen.

 

Perquin weet goed te duiden, maar laat ons ook voldoende ruimte om haar verhaal zelf bij te kleuren. In die zin is haar benoeming als Dichter des Vaderland een gelukkige keuze. Haar wijze van registreren, beschouwen en verwoorden past uitstekend bij die nieuwe rol. Ter afsluiting een prachtig gedicht uit haar nieuwste bundel Meervoudig afwezig (2017).

 

Amsterdamned

Ik zag de film waarin mijn vader heeft gefigureerd: één shot

waarin hij langsloopt en niets doet – nou ja, hij steekt,

een herenfiets aan de hand, de gracht over

en kijkt even naar een eend.

 

Die fiets was niet van hem, weet ik.

Het jasje dat hij draagt geleend.

 

Mijn moeder is erbij geweest. Hij moest, zegt ze, zes keer oversteken

voor het hem lukte te lijken op wat elke regisseur graag ziet:

een doodgewone man met een doodgewone fiets.

 

Hij haalde het einde van de zomer, mijn zevende verjaardag en

bijgevolg ook de première niet. Ik zag hem twintig jaar daarna:

moordenaar die door de grachten snijdt en vrouwen grijpt

en dan, naast de klopjacht, een flits van dat gezicht.

 

Een man met een fiets die de gracht oversteekt.

De eend, zag ik, is er nog uitgeknipt.

 

Hannah van Binsbergen (1993) debuteerde vorig jaar met haar bundel Kwaad Gesternte. Die titel geeft een goede indicatie van de lading van haar gedichten. Stevige kost, eigentijdse vraagstukken, tegenstrijdige gevoelens. Haar gedichten hebben niet het spitsvondige van Hofman of de helderheid van Perquin. Het is zoeken en tasten; proeven en voelen. Er valt veel te raden en te interpreteren.

Jonge rokers (fragment)

O, ik kende Sint Franciscus goed, we zijn praktisch samen opgegroeid
de knappe Franse prins en ik, sombere jonge roker.

De jongens en meisjes gelijk, ze zeiden: we kunnen wel wanneer we willen
we kunnen het altijd wel maar een hazewind haalde hen in en beet hen

beet hen tot ze toegaven iets werkelijk wilds te willen.

 

Het titelgedicht draagt iets zwaars en onheilspellend in zich. Een rijke tekst vol van tegenstellingen. Geen wonder dat ze moeite heeft met kiezen.

Kwaad gesternte (fragment)

Ik kan niet kiezen. Mijn vrienden willen mij niet helpen en mijn vijand
die een vaste vorm begint te krijgen aan de randen van mijn angsten
spreekt bemoedigende woorden.
Hebben jullie wel eens aan het kwaad gedacht dat in de situatie schuilt?
Het harnas dat ik kies zal hopelijk mijn geur verhullen.
Als ik mijn benen bij elkaar doe, is alles verloren.
Mijn harnas klinkt me vast aan dit moment, waar iets herinnerd
en iets beloofd wordt en dit gesternte staat boven mijn hele generatie.

 

Twee weken gelezen ontving Hannah van Binsbergen de VSB-Poezieprijs 2017. Het is uitzonderlijk dat een debutante deze priijs wint. Uit het jury-rapport:

“Het omslag van Hannah van Binsbergens debuutbundel wordt voor een groot deel gevuld door één woord in imposante kapitalen: KWAAD. Toch is dit niet de poëzie van een angry young woman: daarvoor zijn haar gedichten te beheerst en te nonchalant. Er wordt weliswaar heel wat afgevochten in Kwaad gesternte, maar het is een kleine, alledaagse strijd, geen Grote Strijd om universele principes: het goede, het ware en het schone hangen allang uitgeput in de touwen. Waar kun je dan nog voor vechten? ‘Wij hebben niet echt een wereld,’ schrijft de dichteres. Wat rest, zijn de lijnen die je zelf trekt en die hoop of wanhoop aan je leven geven.

De poëzie van Van Binsbergen staat met twee benen in onze tijd. Met de zelfverzekerde parlandotoon waarmee ze haar weifelingen tot uitdrukking brengt sluit ze duidelijk aan bij generatiegenoten als Maarten van der Graaff, maar ze doet dat met een krachtige eigen stem. Niets aan Kwaad gesternte verraadt dat het een debuutbundel is, of het moet nu juist de onbevangenheid zijn waarmee de dichteres haar lezers tegemoet treedt, niet gehinderd door de last van de verwachtingen. Het werk van Hannah van Binsbergen is een grote aanwinst voor de Nederlandse poëzie.” 

 

 

Jonge dichters op een rij

Het is verleidelijk om het werk van deze jonge dichters naast elkaar te zetten. Ik geef aan die verleiding toe en ben op zoek gegaan naar een vergelijkbaar thema bij deze drie dichters. Dat was al snel gevonden. Jonge vrouwen schrijven namelijk graag over jonge vrouwen. En jonge mannen ook.  Hieronder staan drie gedichten over dit thema naast elkaar. Het overzicht laat wat mij betreft goed de stijl van de drie dichters zien.

Drie op een rij (pdf van de drie gedichten)

Disney Girls (1957) Mooie meisjes hebben echt niet altijd wat te lachen. Er zijn er nu onder ons die niet aangeraakt willen worden. We zijn hier bijeen om over onze angst voor onweer heen te komen starend naar een wolk in de kamer. Zij draagt kettingen en ringen, negeert zichzelf en wil dat anderen haar ook negeren. Buigt diep om ons te tonen dat ze hard is en veel kan verdragen maar wij weten dat er ergens in haar lichaam iets verblindend schittert waar wij of zij niet eens aan kunnen denken Nee zij niet niet per ongeluk in haar nek niet op de dansvloer niet als gieren cirkelend of als onderdeel van het spel niet een snelle achteloze hand waar geheimen soms in oplichten soms een lichtvlek achterlaten op haar heup niet met bescherming niet als alle lichten uit zijn Ik heb alles wel gezien en niets was zo zacht als ik zocht.	Vulvaveelvuldig   Ik heb altijd gezwegen,   Maar al jaren verzamel ik namen van dames die daar in mijn kamer hun adem verblazen: gelaatjes vol zaad en door mij al verlaten voordat ze mag praten, maar tijdens het paren is zij toch de ware, totdat ik klaar ben en verder kan sparen van   sletten in bed die ik zelf heb verpest en zijn ze dan wel echt de beste wat seksen betreft, ze hebben echter verder beperkte hersens en red ik defecte gesprekken met hen en elke nepper is net als de rest dus vertel ik ze netjes ga weg uit mijn nest en   soms rollen en bollen die snollen zo zonder controle al dollend en tollend nog log en gezwollen met kont en mond nog vol van de avond ervoor door naar de voordeur   en is er weer leegte.	Meisjes   Zo handig in hun alledaagse praten rusten zij aan zij, een rij van jonge huid en zachte haren in die al te hete zon.   Duingras kietelt hun benen en hoog klinkt de pas bedachte lach die meeuwen steeds verschrikt doet overkomen.   Van kop tot teen onaangeraakt liggen zij, met allemaal dezelfde stem dezelfde moeder te bespreken.   Wat ze zoal zijn telt alle eeuwigheden in hen op. Dat stil en zonbeschenen delen van leeftijd, lichaam, zonnebrand.   Maar over het zand lijkt een vreemd, steeds lager grommen aan te zwellen en jaagt een rilling door de rij.   Elke seconde komen de jongens op onverbiddelijke brommers in grote golven dichterbij.
Hannah van Binsbergen Uit: Kwaad gesternte (2016, Atlas Contact)	Tim Hofman Uit: Gedichten van de broer van Roos (2017, Meulenhoff)	Ester Naomi Perquin Uit: Servetten halfstok (2007, van Oorschot)

 

(Voor de liefhebber: de titel Disney Girls (1957) verwijst naar het gelijknamige liedje van de Beach Boys van hun album Surf’s Up uit 1971)

 

Ik ben onlangs voor het eerst van mijn leven in Azië geweest (als ik een kort uitstapje naar de overkant van de Bosporus in Istanbul, 40 jaar geleden, niet meetel). Indonesië was de bestemming, waar ik ruim een week heb doorgebracht op Bali en een krappe week in Jogjakarta op Java. Ik probeer een aantal indrukken van Indonesië op een rij te zetten, ook al ben ik slechts op een paar plekken in dit grote, veelzijdige land geweest en heb ik geen vergelijkende ervaringen met andere Aziatische landen.

Door de historische band tussen Nederland en Indonesië had ik al de nodige kennis en indrukken van het land, voordat ik het zelf bezocht. Op school leerde ik over de VOC, de koloniale periode, de politionele acties (door de Indonesiers zelf ‘militaire operaties’ genoemd), de uitdrukking ‘Indonesië verloren, rampspoed geboren’, Soekarno en Soeharto.

Mijn beeld van Indonesië werd nog verlevendigd en verdiept door ontmoetingen met mensen met Indisch bloed of een verleden in Indonesië en via de literatuur (Max Havelaar, Hella Haasse, Adriaan van Dis). En dan waren er natuurlijk nog de heerlijke Indonesische gerechten en bekende Indo’s zoals Wieteke van Dort, de Blue Diamonds, Anneke Grönloh, Boudewijn de Groot en Marion Bloem.   Ten slotte heb ik tijdens mijn studie Politicologie uitgebreid studie gedaan naar het 19^e eeuwse Cultuurstelsel en in het bijzonder de koloniale suikerproductie op Java.

Zodoende wist ik al dat Indonesië een veelkleurig eilandenrijk is, een vruchtbaar land, een gordel van smaragd, een relatief jonge natie die worstelt met het vinden van een goede machtsbalans, dat Indonesië het land is met de grootste moslimpopulatie ter wereld, dat Sumatra zwaar werd getroffen door de tsunami van 2004 en Bali door bomaanslagen in 2005, dat Indonesië de potentie heeft van een Aziatische tijger, maar ook kampt met economische tegenslagen.

Maar alles dus uit de tweede hand; ik had tot voor kort geen eigen Indonesische ervaringen.

 

NATUUR

De natuur in Indonesië is overweldigend. Zon, regen (we zijn er in de regentijd) en vulkanische grond zorgen voor een ideale mix voor alles wat groeit en bloeit. Je ziet de mooiste bloemen en vruchten en overal ruik je de planten en de bloesem van de bomen. Wat in Nederland met moeite als kamerplant in een pot in leven blijft, schiet in Indonesië links en rechts van je metershoog op. En dan zijn er natuurlijk de eindeloze rijstvelden die via ingenieuze irrigatiesystemen terrasvormig zijn aangelegd.

 

 

 

 

 

 

Het is niet alleen de pracht van de natuur, maar ook de kracht van de natuur die indruk maakt. Geen wonder dat men in oude volksverhalen en overgeleverde tradities goddelijke kracht toekende aan bomen, bergen en zeeën.

 

OP STRAAT

Er wordt geleefd, gewerkt, gegeten, gehandeld en geslapen op straat. Vooral in de steden krioelt alles door elkaar. Op de straten wemelt het van de scooters. Ik heb me laten vertellen dat ieder gezin zeker twee tot drie scooters heeft. En op die scooters wordt alles vervoerd: van droogkappen, televisies, kippenmanden, bundels palmtakken en eettentjes tot complete gezinnen. Naast de scooters zie je tuk-tuks (bedcaks genoemd) en ook de nodige auto’s, bijna allemaal van Japanse makelij. Vooral de Toyota Aranza (een soort minivan) is populair.

 

 

 

 

 

 

 

Langs de straten zie je een aaneenschakeling van winkels, warungs, stalletjes, eetkraampjes en toko’s. Zelden zie je mensen afzonderlijk in een winkel of bij een kraampje staan. Er zijn al gauw drie, vier mensen die samen de toko runnen. Toen ik in een apotheek een zalfje voor mijn lip ging halen telde ik in de gauwigheid 14 medewerkers achter de toonbank. Ik heb met verbazing en bewondering naar een eetstalletje naast ons hotel in Jogja gekeken. Iedere namiddag werd een kraam opgebouwd rondom een soort minikeuken met twee gasbranders en een paar wokpannen waarin de lekkerste gerechten werden bereid. Onder een dekzeil vandaan werden een eenvoudige houten tafel en twee zitbankjes tevoorschijn gehaald. Dat dekzeil werd vervolgens over de kraam aangebracht als afscherming tegen regen en zon. Bij veel stalletjes bevat het dekzeil bij wijze van reclame ook de naam van het eettentje en de culinaire specialiteit. Bij het tentje naast ons hotel schoven iedere avond  mensen aan. Vooral in de stad eet men vaak niet thuis, maar langs de straat. En wat smaakte het eten overal goed!

 

NEDERLANDSE TAALRESTEN

• Notaris
• Knalpot
• Sprei
• Permisi
• Koffie
• Gordyn
• Waterleiding
• Asbak
• Jas
• Handdoek

 

RELIGIE

Geloof en traditie zijn geen bijzaken, maar zijn verweven met het dagelijkse leven in Indonesië. In Jogjakarta is (net als in de rest van Java) de islam dominant. Vijf keer per dag klinkt uit talloze moskeeën de oproep tot gebed. De meeste vrouwen dragen een hoofddoek en in veel restaurants is geen alcohol te krijgen. Op het plafond in ons hotel wijst een pijl naar de richting waar Mekka te vinden is; vanuit Indonesisch perspectief niet in het oosten, maar in het noordwesten.

Het is opmerkelijk dat juist dichtbij het islamitische Jogja zowel de grootste boeddhistische tempel ter wereld (Borobudur) als het grootste Hindoeïstische tempelcomplex ter wereld (Prambanan) te vinden is. Deze tempels worden ook door grote groepen islamitische toeristen bezocht.

Jogja is van oudsher een belangrijk knooppunt van religies en tradities. Kennelijk konden door de eeuwen heen de grote wereldreligies hier naast elkaar bestaan. Toch spraken enkele (niet-moslim) Javanen tegen ons de vrees uit dat de islam dominanter en intoleranter gaat worden in Indonesië.

 

 

Op Bali kent men een eigen variant van het hindoeïsme. Deze religie wordt hier minstens zo intensief beleefd als de islam op Java. Balinezen besteden een aanzienlijk deel van hun tijd, geld en aandacht aan het voldoen aan allerlei religieuze vieringen en verplichtingen. Ieder huis heeft zijn eigen tempel (van een bescheiden zuiltje tot een heel complex van gebouwtjes). Overal zie je kleine offertjes liggen, die dagelijks worden ververst. Offertjes zijn kleine pakketjes die doorgaans van palmblad zijn gemaakt en die gevuld zijn met wat bloemen, vruchten, rijst en een stokje wierook.

 

 

 

 

 

 

 

 

LITERAIRE GIDS

Ik vind het vaak de moeite waard om op vakantie een boek me te nemen van een schrijver uit het land van bestemming. Dat geeft vaak wat extra kleur aan de reiservaring. In dit geval was mijn keus gevallen op het boek Het getal Fu van de moderne Indonesische schrijfster Uya Utami.

Het boek vertelt het verhaal van een hoofdpersoon met een passie voor bergbeklimmen. Hij ontmoet een bijzondere, inspirerende jongeman die probeert de tradities van Java (“volksverhalen zijn de bewaarplaats van informatie”) te verbinden aan de uitdagingen van de moderne tijd. De hoofdpersoon en zijn vriendin raken steeds meer in de ban van de jongeman. De verhouding tussen deze drie mensen doet denken aan de hoofdpersonen uit het boek Norwegian Wood van Murakami. Dit gevoel wordt versterkt aan het einde van het boek als de voorliefde voor westerse muziek wordt beschreven (mijn muzikale held Bob Dylan wordt daar met veel waardering genoemd: “juist omdat hij geen goede stem had, weten we dat hij een man met een ziel was”). Ook de tragische ontknoping lijkt in zekere zin op die van Norwegian Wood. Maar dit boek is met z’n ruim 500 pagina´s veel meer dan een roman over drie jonge mensen. Door het verhaal heen weeft Utami tal van bespiegelingen over de meest uiteenlopende zaken: over bergen en vulkanen, over het verschil tussen oosterse en westerse religies, over scheikunde, over de rivaliteit tussen Soendanezen en Javanen, over de oorsprong van inheemse tradities, over de koloniale tijd, over filosofie, over getalsystemen die uitgaan van het getal 10 en het getal 12. Al deze verhalen en beschouwingen zijn samengebracht in drie hoofddelen van het boek die (fraai allitererend) de titels Moderniteit, Monotheïsme en Militarisme dragen. Deze drie grote thema’s zijn volgens Utami tekenend voor het post-koloniale Indonesië. Een land dat wordt uitgedaagd door de moderne tijd, maar ook hecht aan oude waarden. Een land dat in het recente verleden gebukt ging onder het militaire regime van Soeharto en moeite heeft een democratische balans te vinden. En een land dat rijk is aan een veelheid van religieuze tradities maar waarin tegenwoordig de monotheïstische islam de boventoon voert. Utami lijkt in haar encyclopedische boek te kiezen voor de weg van de inspirerende jongeman die pleit voor het zoeken naar een evenwicht tussen vooruitgang en verlichting enerzijds en respect voor de natuur en tradities anderzijds. Al met al een boeiend boek dat hier en daar wat wijd uitwaaiert, maar wel een rijk inzicht biedt in verleden, heden en toekomst van Indonesië.

 

PERSOONLIJK

De meest bijzondere ervaringen tijdens deze vakantie waren vooral van persoonlijke aard. De belangrijkste aanleiding om naar Indonesië te gaan was het feit dat onze oudste zoon daar een half jaar verblijft en wij hem graag wilden opzoeken. Ook onze twee dochters gingen mee. We hebben aan de andere kant van de wereld met elkaar veel mooie momenten beleefd en dankzij onze zoon bijzondere mensen ontmoet en prachtige plekken bezocht. Dat gaf een extra positieve en gedenkwaardige lading aan deze vakantie. Herinneringen om lang te koesteren.

Mijn laatste blogtekst van dit jaar is geheel gewijd aan mijn moeder. Het is een persoonlijk verhaal over een bijzondere vrouw. Met een speciale aanleiding.

 

 

Als je schrijft over je moeder ben je tegenwoordig in goed gezelschap. De afgelopen jaren publiceerde de ene na de andere auteur een boek over zijn moeder. Een greep: Sprakeloos van Tom Lanoye, Margje van Jan Siebelink, Ik kom terug van Adriaan van Dis, Moedervlekken van Arnon Grunberg en Magdalena van Maarten ’t Hart.

Nu wil ik niet de indruk wekken dat ik me met deze erkende literatoren wil meten. Ik ken mijn plaats en beperk me tot deze tekst op mijn eigen weblog. De speciale aanleiding is dat, 28 jaar na haar overlijden, een nieuw boek van mijn moeder is uitgekomen. Geen boek over mijn moeder dus, maar van mijn moeder. Dat wonderlijke gegeven verdient enige uitleg.

Mijn moeder was een gewone moeder en een bijzondere moeder. Ze was een gewone moeder omdat ze na haar trouwen stopte met werken (zoals bijna alle getrouwde vrouwen in de jaren ’50 deden) en full time huisvrouw werd. Ze regelde alle zaken thuis: schoonmaken, wassen, koken, etc. Ook de zorg voor mijn broers en mij kwam vooral op haar neer. Ze las ons voor, ze stopte onze sokken, ze verzorgde ons als we ziek waren, gaf ons straf als we kattenkwaad hadden uitgehaald en ze zong liedjes. Dat laatste deed ze heel vaak en heel graag. Ze vertelde me ooit eens dat haar moeder ook altijd in huis liep te zingen.

Iets minder gewoon was het feit dat wij onze vader en moeder aanspraken met ‘vader’ en ‘moeder’; en met ‘u’. Mijn vriendjes zeiden ook allemaal ‘u’ tegen hun ouders, maar noemden hen verder gewoon ‘papa’en ‘mama’. Wij waren de enigen die dat niet deden. Als een kind buiten op straat ‘moeder’ riep, wist mijn moeder direct dat het een van haar kinderen was. Dat ‘vader en moeder’-zeggen hadden mijn ouders afgekeken van Annie MG Schmidt. Lees de boeken van Jip en Janneke er maar op na. Mijn moeder was een groot fan van Annie MG Schmidt en zij begon in diezelfde stijl voor ons, haar drie zonen, rijmpjes en verhaaltjes te schrijven.

In die periode werkte mijn vader als leraar godsdienst en cultuur op een Kweekschool (nu pabo). Als godsdienstpedagoog stond hij voor de vraag hoe je de verhalen uit de Bijbel toegankelijk kon maken voor kinderen zonder de oorspronkelijk tekst en de strekking van het verhaal uit het oog te verliezen. In die tijd waren de teksten van kinderbijbels en de christelijke liedjes vaak te moeilijk voor kinderen of te zeer losgezongen van de brontekst. Mijn vader probeerde aanvankelijk zowel zelf als met een aantal geestverwanten tot passende teksten te komen, maar deze onderneming kreeg pas echt vleugels toen mijn moeder ging meeschrijven. Zij bleek het talent te hebben om de juiste woorden voor kinderen te vinden èn dicht bij de kern van de bijbelteksten te blijven. Wim ter Burg, een collega van mijn vader die muziekdocent was op dezelfde kweekschool, nam de melodieën voor de opgeleverde teksten voor zijn rekening. Deze bleken al even pakkend en toegankelijk. Een selectie van dertig liederen waarvan de meeste van mijn moeder, werd uiteindelijk gebundeld en in 1966 uitgebracht onder de titel Alles Wordt Nieuw.

Het werd een enorm succes. In korte tijd gingen tienduizenden exemplaren over de toonbank. Ze vonden hun weg naar basisscholen, zondagsscholen en christelijke gezinnen. Dit stimuleerde mijn moeder om nieuw materiaal te gaan schrijven. In 1968 bracht ze samen met Wim ter Burg een tweede Alles Wordt Nieuw-bundel uit. Ook dit boekje was een schot in de roos. Alles Wordt Nieuw werd, vooral in protestants-christelijke kring, een begrip. En Hanna Lam (de naam waaronder mijn moeder publiceerde) en Wim ter Burg vestigden hun naam in christelijke kringen. Er verschenen recensies en interviews in diverse media, er werden langspeelplaten gemaakt en de verkoopcijfers stegen van tienduizenden naar honderdduizenden. De liedjes over Babel, Abraham, Jozef, Mozes, Jericho, Simson, de Wijzen, Zacheüs en Palmpasen werden klassiekers.

Toen gebeurde iets heel ingrijpends. Mijn vader kreeg een dodelijk auto-ongeluk in 1970. Mijn moeder bleef alleen achter met drie jongens van middelbare school leeftijd. Mijn moeder verloor niet alleen haar liefhebbende echtgenoot en de vader van haar kinderen, maar ook degene die haar schrijfwerk had gestimuleerd en met wie ze kon praten over haar teksten. Na een intense periode van rouw en verdriet pakte ze de draad weer op. En meer dan dat. Ze begon niet alleen weer te schrijven, maar ging ook reizen naar Israël leiden en begon aan een studie Pedagogiek (MO-A en later ook MO-B)  in Amsterdam. (Ik ging op zaterdag soms met haar mee. Terwijl zij colleges volgde, liep ik als scholier lekker rond te dwalen op het Waterlooplein en bij de Oudemanhuispoort).

In 1974 kwam de derde bundel van Alles Wordt Nieuw uit en in 1979 het vierde en laatste deel. Het succes vlakte met de jaren weliswaar wat af, maar de vraag naar haar boeken bleef bestaan. In de jaren die volgden bracht de uitgeverij vooral verzamelbundels van haar werk uit. Mijn moeder verbreedde haar activiteiten. Ze ging werken op de redactie van een radioprogramma, werd actief in Vrouwen voor Vrede, deed bestuurswerk, verzorgde lezingen en bleef schrijven. In 1980 hertrouwde mijn moeder. Met haar nieuwe man maakte ze veel reizen en genoot ze van de mooie dingen van het leven.

In de tweede helft van de jaren ’80 maakte ze met een aantal musici plannen voor een nieuwe bundel christelijke kinderliedjes. Ze wilden een klein liedboek voor kinderen maken, omdat er in het officiële Liedboek van de Kerken uit 1973 geen aandacht was voor kinderen. Het boek kwam onder de titel Met Andere Woorden in het najaar van 1987 uit.

Mijn moeder was toen al ruim een jaar ernstig ziek en wist dat er geen genezing meer mogelijk was. Op 2 januari 1988 overleed ze. De nieuwe bundel had beperkt succes, maar één tekst uit de bundel blijft tot op de dag van vandaag tot de verbeelding spreken. Het is De mensen van voorbij. Een tekst waarbij bewust geen melodie is gecomponeerd. Een liedje om te zeggen, om voor te lezen bij het overlijden van een dierbaar persoon. Wij hebben het voorgelezen op haar begrafenis. En nog steeds wordt deze tekst op rouwkaarten geplaatst of bij uitvaartdiensten voorgedragen.

De belangstelling voor mijn moeder’s werk is blijven bestaan. De verzamelbundel (met alle teksten en melodieën) verkoopt nog steeds goed. De waardering voor haar oeuvre blijkt ook uit het feit dat in het in 2013 uitgebrachte nieuwe interkerkelijke Liedboek maar liefst 21 liederen van haar zijn opgenomen. Een erkenning voor haar werk en voor het belang van kinderliederen over geloof.

Maar ook op andere meer persoonlijke wijze blijft haar naam rondzingen. Van tijd tot tijd krijg ik een bericht van een vriend of een collega die een lied van mijn moeder heeft gehoord in een kerkdienst of een tekst van haar heeft gelezen in een blad. Bij de doop van mijn kleindochter droeg mijn schoondochter een dooplied van mijn moeder voor. Een heel bijzonder moment. En door de jaren heen ben ik mensen tegengekomen die blij verrast zijn als ze ontdekken dat Hanna Lam mijn moeder is. Dat levert steevast mooie verhalen op over bijzondere momenten waarop haar liederen werden gezongen. Ook kan men moeiteloos hele coupletten van haar voordragen. Ik moet dan vaak uitleggen hoe het komt dat zij Lam heet en ik  ’t Lam. De verklaring is dat mijn vader het voorvoegsel ’t lastig en lelijk vond. Hij en mijn moeder lieten het weg, terwijl mijn broers en ik het op latere leeftijd wel weer zijn gaan gebruiken. Het is immers onze formele achternaam.

En dan nu een nieuw boek. Naar aanleiding van 50 jaar Alles Wordt Nieuw (in 1966 kwam de eerste bundel uit) brengt de uitgever een nieuwe selectie van haar meest aansprekende teksten uit.

Dit keer als voorleesboek voor kleine kinderen met de teksten van mijn moeder die prachtig en eigentijds zijn geïllustreerd. Deze jubileumuitgave komt op de markt omdat er nog steeds veel vraag is naar haar werk en haar teksten nog steeds gewild zijn. Het heet Kijk eens om je heen en het bevat een greep van 20 teksten uit de vier delen van Alles Wordt Nieuw en Met Andere Woorden.

Ik kreeg het mooie, nieuwe boek twee weken geleden in handen. Een moment om even stil van te worden. Wonderbaarlijk hoe het verhaal van mijn gewone, bijzondere moeder blijft doorgaan en haar naam blijft klinken.

 

Een groot dichter en zanger neemt afscheid in de geest van Cleopatra, Shakespeare en Kavafis

 

Op de avond voor z’n 79^e verjaardag trad Leonard Cohen op in de Ziggo Dome in Amsterdam. Het was één van de mooiste concerten die ik ooit heb bijgewoond. Er hing een bijzondere sfeer van magie, schoonheid, welwillendheid en troost in die grote moderne concertzaal. Het meest bijzondere onderdeel voor mij was de aankondiging en de uitvoering van het lied Alexandra leaving.

Leonard Cohen droeg de eerste regels voor en introduceerde daarna de vrouw die hem al sinds 1980 muzikaal vergezelt, Sharon Robinson. De manier waarop zij dat lied vertolkte was adembenemend. Ik kende het lied van een verzamel-CD, maar werd op dat moment pas echt getroffen door de intensiteit van de tekst en de melodie.

De tekst is ontleend aan een gedicht van de Griekse dichter Konstantinos Kavafis (1863-1933).

Deze in het Egyptische Alexandrië geboren dichter is vooral bekend geworden door zijn monumentale gedicht Ithaka. Het gedicht haakt in op de lange thuisreis die Odysseus moest maken na de Trojaanse oorlog. Deze reis met z’n vele omzwervingen en beproevingen staat beschreven in de Odysseia van Homerus. Kavafis geeft zijn eigen kijk op dit epische verhaal. Dat blijkt vooral uit het laatste deel van het gedicht:

Houd Ithaka wel altijd in gedachten.
Daar aan te komen is je doel.
Maar overhaast je reis in geen geval.
’t Is beter dat die vele jaren duurt,
zodat je als oude man pas bij het eiland
het anker uitwerpt, rijk aan wat je onderweg verwierf,
zonder te hopen dat Ithaka je rijkdom schenken zal.
Ithaka gaf je de mooie reis.
Was het er niet, dan was je nooit vertrokken,
verder heeft het je niets te bieden meer.

En vind je het er wat pover, Ithaka bedroog je niet.
Zo wijs geworden, met zoveel ervaring, zul je al
begrepen hebben wat Ithaka’s beduiden.

(vertaling Warren/Molegraaf)

 

Niet de eindbestemming, maar de reis zelf is waar het om gaat. Kavafis geeft ons hiermee een eigen kijk op het klassieke verhaal. Een kijk die je aan het denken zet en die je ook kunt toepassen op de keuzes die je maakt in je eigen leven.

Woorden van vergelijkbaar wijze strekking vind je terug ik het gedicht Antonius door zijn God verlaten, dat de inspiratie bood voor het lied Alexandra leaving dat Cohen en Robinson samen schreven in 2001. Ook hier een verhaal uit de klassieke oudheid dat bij Kavafis een bredere betekenis krijgt en daarmee ook herkenning oproept en raakt. Dit gedicht is gebaseerd op een tekst van Plutarchus die de lotgevallen van de Romeinse leider Marcus Antonius beschrijft. Marcus Antonius (83-30 vC) is gehuwd met de legendarische Egyptische koningin Cleopatra en zij verblijven in de noord-Egyptische stad Alexandrië. Alexandrië, drie honderd jaar daarvoor gesticht door Alexander de Grote, is op dat moment na Rome de grootste stad van het Romeinse Rijk en meer Grieks-Romeins georiënteerd dan Egyptisch. Marcus Antonius is in een felle machtsstrijd gewikkeld met zijn rivaal Octavianus (de latere keizer Augustus). Marcus Antonius verliest die strijd en verneemt dat Cleopatra dood is. Dat verhaalt blijkt niet waar, maar dat weet hij niet. Hij merkt dat zijn aanhangers de stad verlaten en hij voelt zich in de steek gelaten door de God Bacchus die hem altijd bijstond (in die tijd hadden belangrijke mensen geen beschermengel, maar een beschermgod). Zo verliest Marcus Antonius zijn geloof, zijn getrouwen, zijn geliefde en zijn stad. Volkomen verdrietig en gedesillusioneerd stort hij zich vervolgens in zijn zwaard. Als Cleopatra hoort dat Marcus Antonius stervende is, laat zij hem bij zich brengen, waarna hij in haar armen sterft.

Dit verhaal heeft door de eeuwen heen vele kunstenaars geïnspireerd. Shakespeare bewerkte het tot een toneelstuk, schilders vereeuwigden de hoofdrolspelers op het canvas en in de 20^e eeuw verschenen er meerdere filmversies op het witte doek.

Kavafis geeft in 1910 een eigen interpretatie aan dit verhaal:

Antonius door zijn god verlaten

Wanneer, om middernacht, je plotseling
een onzichtbare stoet voorbij hoort trekken
met stemmen en betoverende muziek –
treur dan niet nutteloos om de fortuin
die van je wijkt, je werken die mislukten,
je plannen voor het leven die allemaal illusies bleken.
Je moet, als was je lang voorbereid en moedig,
vaarwel zeggen aan het Alexandrië dat jou verlaat.
Bedrieg vooral jezelf niet, zeg niet dat
het een droom was, dat je gehoor je misleidde:
laat zo’n vergeefse hoop niet tot je toe.
Je moet, als was je lang voorbereid en moedig,
zoals jou, die zo’n stad vergund was, past,
beheerst naar het venster toegaan
en luisteren, met ontroering, niet met
lafhartig klagen en jammeren, in een laatst genieten,
naar de klank der betoverende instrumenten
van de geheime stoet die voorbijtrekt,
en vaarwel zeggen aan het Alexandrië dat je verliest.

(vertaling Warren/Molegraaf)

 

De woorden van Kavafis lijken te zeggen dat je bij zo’n groot en onafwendbaar verlies niet moet denken dat er toch nog misschien een uitweg is, maar dat je dankbaar moet zijn voor wat je hebt ontvangen. En dat je met opgeheven hoofd vaarwel moet zeggen.

Leonard Cohen en Sharon Robinson verwoorden dit als volgt:

Alexandra Leaving

Suddenly the night has grown colder.
The god of love preparing to depart.
Alexandra hoisted on his shoulder,
They slip between the sentries of the heart.

Upheld by the simplicities of pleasure,
They gain the light, they formlessly entwine;
And radiant beyond your widest measure
They fall among the voices and the wine.

It’s not a trick, your senses are deceiving,
A fitful dream, the morning will exhaust –
Say goodbye to Alexandra leaving.
Then say goodbye to Alexandra lost.

Even though she sleeps upon your satin;
Even though she wakes you with a kiss.
Do not say the moment was imagined;
Do not stoop to strategies like this.

As someone long prepared for this to happen,
Go firmly to the window. Drink it in.
Exquisite music. Alexandra laughing.
Your firm commitments tangible again.

And you who had the honor of her evening,
And by that honor had your own restored –
Say goodbye to Alexandra leaving;
Alexandra leaving with her lord.

Even though she sleeps upon your satin;
Even though she wakes you with a kiss.
Do not say the moment was imagined;
Do not stoop to strategies like this.

As someone long prepared for the occasion;
In full command of every plan you wrecked –
Do not choose a coward’s explanation
that hides behind the cause and the effect.

And you who were bewildered by a meaning;
Whose code was broken, crucifix uncrossed –
Say goodbye to Alexandra leaving.
Then say goodbye to Alexandra lost.

Say goodbye to Alexandra leaving.
Then say goodbye to Alexandra lost.

Dit prachtige lied krijgt een extra dimensie nu Leonard Cohen is overleden. Alexandra staat voor het dierbare dat jou verlaat of dat jij moet verlaten: een geliefde, een magisch moment, je woonplaats, het leven.  Zou hij de succesvolle tournees van de laatste jaren hebben ervaren als een processie met exquisite music? Hij wist dat het einde naderde. In de Ziggo Dome, drie jaar geleden, nam hij afscheid van Europa. Hij zei dat hij te oud was geworden om te blijven touren. Op zijn laatste CD You want it darker doet hij wat hij in Alexandra leaving in navolging van Kavafis al beschreef: op gracieuze manier het einde aanvaarden en vaarwel zeggen.

 

Bronnen:

Warren, Hans & Mario Molegraaf (2008). Kavafis. Verzamelde gedichten. Amsterdam: Athenaeum-Polak & van Gennep.

http://www.cavafy.com/companion/essays/content.asp?id=1

http://www.ft.com/intl/cms/s/2/cfa993f0-ffb9-11e2-b990-00144feab7de.html#axzz2fXGCbEwG

Het nummer Alexandra leaving is oorsponkelijk uitgebracht op de CD Ten New Songs uit 2001. Cohen en Robinson schreven alle nummers van dit album samen. Sharon Robinson prijkt naast Leonard Cohen op de cover.