Categoriearchief: Communicatie & onderwijs

Een merk in de steigers zetten

Een terugkerend thema in mijn blogs is het signaleren van vrijwel identieke communicatie-uitingen van verschillende organisaties. Het valt me daarbij op hoe weinig origineel reclamemakers en ontwerpers soms zijn bij het kiezen en gebruiken van bepaalde beelden, logo’s, of symbolen. Zo schreef ik eerder al over vergelijkbare zadelhoesjes (waarop heel vaak de tekst ‘hier zit je goed’ te lezen is), een overdaad aan smiley’s in uitingen, reclame voor reclame (outdoor-reclame waarin lege plekken zijn opgevuld met eigen reclame van het type ‘uw advertentie kan ook hier’), veelvoorkomende dubbele pijlen in de logo’s van transportbedrijven, etc. Allemaal voorbeelden van ‘erg-veel-van-hetzelfde’.
Mijn nieuwste bijdrage gaat over een recent ontdekte variant: steigers in commercials.

 

Stel je voor, je werkt op een reclamebureau en een klant wil graag dat je een commercial ontwikkelt voor zijn/haar product. Die commercial moet vooral energie, gezondheid, vitaliteit uitstralen. Je gaat met je collega’s zitten brainstormen en opeens roept iemand: “Ik heb een goed idee, we laten iemand zien die vrij en blij vanaf een steiger in het water springt”. Iedereen is enthousiast en ook de klant vindt het een goed idee. Een aantal maanden later is de commercial klaar en op allerlei kanalen en media te zien.

Tot zo ver is er niets aan de hand. Behalve dan, dat het mij is gaan opvallen dat er best veel commercials zijn waarin een steiger is te zien waar blij vanaf wordt gesprongen. En dan bedoel ik niet twee of drie commercials. Ik ben dit de afgelopen tijd gaan bijhouden en de teller staat inmiddels op 9! (zie onderaan deze tekst de hele lijst)

uit een Raffaello commercial

Nu zullen mensen zich afvragen of ik niets beters heb te doen (ze hebben natuurlijk helemaal gelijk) en of er geen belangrijker onderwerpen zijn om me mee bezig te houden (ook dat klopt), maar toch wil ik opnieuw dit punt maken: waarom is men in dit soort gevallen zo weinig creatief?

uit een WestlandUtrecht commercial

Ik begrijp best dat het moeilijk is om iedere keer met een nieuw, fris, niet-afgezaagd ontwerp of idee te komen. Er worden zoveel logo’s, uitingen en slogans ontwikkeld, dat het lastig kan zijn om steeds met verrassende ideeën te komen. Maar ik vrees dat er soms ook sprake is het creatieve gemakzucht of simpele na-aperij. In mijn ogen zou het juist van professionaliteit getuigen als je elke keer originele beelden en woorden weet te ontwikkelen, om zo het unieke van elke merk en elk product tot uitdrukking te brengen.

Daarom wil ik eindigen met een oproep aan alle reclamemensen en ontwerpers: als je een nieuw merk of product in de steigers wil zetten, gebruik dan geen steiger!

uit een Campina commercial

 

Hieronder de lijst met steiger-commercials die ik heb samengesteld (inclusief link)

Skoda: https://www.youtube.com/watch?v=PSDOlnMhClY

Spa: https://www.facebook.com/watch/?v=659659421980462

Westland/Utrecht Bank: https://www.youtube.com/watch?v=yI7SH0PS7gQ

Even Apeldoorn bellen (1990): https://www.youtube.com/watch?v=FHcjUq-M1c4

Red Band: https://www.youtube.com/watch?v=RyWVAt5-dd8

Hill’s: https://www.linkedin.com/posts/hill-s-vet-nederland_heeft-u-de-nieuwe-hills-reclame-al-op-televisie-activity-6952215098253824000-txyL/?t=%7Bseek_to_second_number%7D&originalSubdomain=nl

Campina: https://www.youtube.com/watch?v=vrAfDJZvzEg

FrontPro: https://www.ericaeng.com/frontpro

Raffaello: https://www.youtube.com/watch?v=l4EMSWcUSio 

 

Eerdere blogs over vrijwel identieke uitingen:

Zadelhoesjes: https://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=701

Reclame voor reclame: https://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1540

Smileys: https://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1842

Dubbele pijlen: https://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1870

Vlammen-logo’s:  https://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2964

 

 

 

Hoe ontwikkel je een communicatiestrategie (Deel 2)? Over volgtijdelijkheid en werkniveaus

 

Een paar weken geleden schreef ik een blog waarin ik de strategie-modellen van twee populaire en toonaangevende communicatie-auteurs, Betteke van Ruler en wil Michels, naast elkaar legde (https://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2900 ). Ik was verrast door de grote hoeveelheid reacties (bijna 200 likes en commentaren) die ik in de dagen daarna ontving. Ook van beide prominenten zelf. Zij herkenden zich in grote lijnen in de vergelijkingen die ik had gemaakt.

Ik ben blij met de betrokkenheid, de vragen en de waardering die uit veel reacties naar voren kwamen. Kennelijk is dit een thema dat leeft onder communicatieprofessionals. Alle reden om er nog een keer aandacht aan te besteden en een paar bespreekpunten nader uit te diepen.

Uit mijn analyse in mijn vorige blog kwam naar voren dat er veel dezelfde (of vergelijkbare) bouwstenen voorkomen in het ‘Frame’ van Betteke van Ruler en het ‘Model’ van Wil Michels. Er bestaat dus redelijk veel consensus over de elementen die je in ogenschouw moet nemen als je tot een goede communicatie-strategie wilt komen. Voor een communicatieprofessional die ‘volgens het boekje’ een communicatie-strategie wil ontwikkelen biedt deze overeenstemming veel houvast. Beide auteurs wijzen immers grotendeels op dezelfde elementen.[1]

Het ‘Frame’ van Betteke van Ruler

Het ‘Model’ van Wil Michels

Maar er zijn ook verschillen tussen de modellen van van Ruler en Michels en juist die roepen vragen en discussies op. Dat kwam duidelijk naar voren in de reacties op mijn vorige blog. Ik heb gemerkt dat twee kwesties met name leiden tot meningsverschillen en misverstanden: 1. het al dan niet volgtijdelijke werken en 2. het omgaan met de ‘niveaus’ van communicatie. Deze twee discussiepunten wil ik daarom in deze vervolg-tekst nader bespreken.

Op basis van eigen inzichten en ervaringen (als docent, auteur en adviseur) geef ik hierbij ook mijn eigen positie aan. En die leg ik daarmee aan jullie, de lezers, voor. Niet als alwetende (want dat ben ik zeker niet), maar in de hoop daar weer veel reacties en commentaren op te krijgen. Want ik ben ervan overtuigd dat een open, inhoudelijke uitwisseling bijdraagt aan de verdere ontwikkeling van professionele communicatie.

 

  1. Al dan niet volgtijdelijk werken

Op het punt van het hanteren van een vaste denk- en werkvolgorde is Betteke van Ruler ondubbelzinnig. Zij wijst stappenplannen en lineaire werkwijzen consequent af. Zij benadrukt dat het niet uitmaakt met welke bouwsteen van haar Frame je begint, zo lang je maar alle bouwstenen in je overwegingen meeneemt en op elkaar betrekt. Zij kiest voor een iteratieve, niet-volgtijdelijke benadering. Wil Michels is op dit punt meer ambivalent. Hij benadrukt weliswaar het belang van flexibiliteit, maar hij geeft ook aan dat je moet beginnen met het verkennen van de opdracht/vraag en dat de ontwikkeling van content voortkomt uit een eerder vastgestelde communicatiestrategie. De vraag is dus: moeten we nu wel of niet in een bepaalde volgorde gaan werken?

In mijn ogen is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen de inhoudelijke afweging (de ontwikkeling van een communicatie-strategie of communicatie-campagne) enerzijds en het procedurele traject (de dynamiek tussen opdrachtgever en opdrachtnemer en de methodische stappen die men zet) anderzijds. Wat mij betreft is er bij het eerste punt (inhoudelijke afweging)  geen noodzaak om volgtijdelijk te werken terwijl bij het laatste punt (dynamiek en methodiek) vaak juist wel sprake is van volgtijdelijkheid.

  1. Dynamiek opdrachtgever – opdrachtnemer

Doorgaans begint een traject vanuit een startsituatie waarbij een vraag of opdracht op tafel ligt die eerst nader moet worden verkend. Daarbij horen vragen als: Wat is de aard en omvang van het vraagstuk, wat is het kader waarbinnen deze opdracht moet worden uitgevoerd, wat is de vraag achter de vraag, is het een vraagstuk waarbij de inzet van communicatie zinvol is, welk niveau van professionele communicatie (in het tweede deel van dit blog ga ik nader op deze niveau-vraag in) is hierbij aan de orde, etc. In deze verkenningsfase proberen opdrachtgever en opdrachtnemer tot inhoudelijke en zakelijke overeenstemming te komen voordat de daadwerkelijke ontwikkeling van een strategie of campagne kan plaatsvinden. Ook tijdens het ontwikkelingsproces is het goed mogelijk (en wenselijk!) dat opdrachtgever en opdrachtnemer geregeld contact hebben over de voortgang. Ten slotte komt er ook een einde aan een traject. Dan is er sprake van oplevering, eindevaluatie en misschien wel een besluit tot verdere samenwerking. In die zin zou ik die verkenningsfase en de verdere dynamiek tussen opdrachtgever en opdrachtnemer altijd nadrukkelijk benoemen (iets wat niet expliciet in het boek van van Ruler staat), maar niet opnemen in het strategie-model zelf (wat Michels wel doet). Het is namelijk geen bouwsteen.

  1. Methodiek

Er zijn tal van methodes (bijv. scrum, design thinking, ontwerpgericht onderzoek) die je kunt hanteren om tot een bepaald resultaat te komen. In die methodes worden vaak bepaalde stappen en sessies (sprints, fasen, brainstorm-bijeenkomsten, hackatons) voorgeschreven. Hierin zit doorgaans een zekere volgtijdelijkheid, maar ook dit zijn geen bouwstenen. Het zijn procedurele stappen die op zich niets zeggen over de inhoud; al zijn ze wel nodig om verdere inhoudelijke afweging en ontwikkeling te bevorderen.

 

Als je kijkt naar dynamiek en methodiek lijkt het voor de hand te liggen om te kiezen voor een volgtijdelijke aanpak bij het ontwikkelen van een communicatie-strategie. Maar toch is dat schijn. Ongeacht de dynamiek en de methodiek gaat het in de kern van de strategie-ontwikkeling om het tegen elkaar afwegen van bouwstenen in een niet vaststaande volgorde. Wie een legpuzzel maakt kan met ieder stukje beginnen. De een wil graag eerst de vier hoekjes zoeken, de ander begint met het verzamelen van alle rechte stukjes en weer iemand anders gaat juist alles op kleur sorteren. Dat maakt niet uit zolang uiteindelijk alle stukjes maar in elkaar passen. Nog een ander voorbeeld: voor het maken van een appeltaart heb je een mix van ingrediënten (inhoud, bouwstenen) nodig. Het gebruiken van die ingrediënten staat los van de vraag of je de taart in een airfryer, een oven of een combi-magnetron (methode) gaat bakken.

Ik zie een communicatie-strategie als een onderbouwd geheel van inzichten en keuzes. En die inzichten en keuzes hebben betrekking op de gehanteerde bouwstenen. Communicatie-doelen, doelgroepen[2] en boodschappen moeten op elkaar afgestemd zijn. Ongeacht waar je begint. Begin je bij het onderzoeken en vaststellen van de doelgroep, dan heeft dat gevolgen voor het bepalen van je doel en je boodschap. Je kunt ook eerst naar het doel kijken en daaruit afleiden welke doelgroep daarbij aansluit en welke boodschap. Je kunt ook vaststellen wat de beschikbare hoeveelheid tijd en geld is om vandaaruit te bepalen welke ambities haalbaar zijn en welke niet. De inzichten en keuzes bij de ene bouwsteen zullen altijd van invloed zijn op de andere bouwstenen. Je blijft kneden en schaven tot er een mooi en afgebakend geheel tot stand is gekomen.

Conclusie Volgtijdelijkheid

Het is belangrijk onderscheid te maken tussen het advies-traject en de ontwerp-methode aan de ene kant en het inhoudelijke, iteratieve proces van afwegen en kiezen aan de andere kant. Er is wat mij betreft wel sprake van vormen van volgtijdelijkheid in het procedurele traject (dynamiek en methodiek), maar niet in de inhoudelijke afweging van strategie-ontwikkeling zelf. Betteke van Ruler bakent dat inhoudelijke proces duidelijk af in haar Frame en benadrukt, wat mij betreft terecht, het iteratieve karakter daarvan. Daarbij heeft zij minder oog voor het traject. Wil Michels besteedt relatief meer aandacht aan de volgtijdelijke aspecten van het traject, maar neemt zowel traject-elementen (Opdracht, Monitoring) als inhoudelijke elementen op in zijn Model. Dat maakt zijn model op dit punt ambivalenter.

Hoewel ik geen ster ben in visualisering heb ik toch geprobeerd er een plaatje van te maken. Je kunt de inhoudelijke en procedurele aspecten van strategie-ontwikkeling samen presenteren door onder het communicatie-model een tijdlijn af te beelden waarop procedurele stappen zijn afgetekend. Die tijdlijn zou altijd moeten beginnen met de startsituatie cq verkenningsfase die moet uitmonden in een Go of No Go beslissing.

Boven die tijdlijn staan meerdere afbeeldingen van dezelfde cirkel met vaste bouwstenen[3]. Die cirkel wordt per stap op de tijdlijn steeds specifieker en scherper ingekleurd. Er zit geen volgtijdelijkheid binnen de cirkel en haar bouwstenen zelf, maar wel in het traject van procedures en methodische stappen (de tijdlijn) waarlangs die strategie-ontwikkeling plaatsvindt.

 

  1. Omgaan met niveaus

Een ander belangrijk bespreekpunt is het omgaan met de verschillende ‘niveaus’ van communicatie. In de vakliteratuur worden over het algemeen drie niveaus onderscheiden: strategisch (langere termijn, organisatie-breed, algemene koers), tactisch (middellange termijn, campagne, project) en uitvoerend (kortere termijn, productie, realisatie). Beide auteurs suggereren dat je hun Frame of Model kunt gebruiken voor grotere communicatie-opdrachten, maar ook bij meer ‘hands on’ klussen als het schrijven van een persbericht. In de woorden van Betteke van Ruler helpt het daarbij ‘om even snel de strategische vragen uit het Frame langs te lopen om je af te vragen of dat persbericht nu wel zo’n goed idee is’. Op zich is het een goede gedachte om ook een persbericht te toetsen aan een breder kader, maar voor de verdere uitvoering kun je met het Frame niet echt uit de voeten. Wil Michels zegt: ‘Of je nu een operationeel plan maakt of een overkoepelende strategie…de bouwstenen komen altijd aan bod’.

Beide opvattingen suggereren op eigen wijze een soort ‘one sitze fits all’ gedachte. Maar doet dat wel recht aan de verschillen in niveaus die in het communicatievak aan de orde zijn? In hoeverre komen beide modellen met hun vaste bouwstenen op alle niveaus goed van pas?

Voordat ik hier verder op inga wil ik eerst ter verduidelijking van mijn opvattingen over niveaus een vergelijking maken met het populaire televisieprogramma ‘Weer verliefd op je huis’.

Intermezzo: Weer verliefd op je huis

In dit programma maak je kennis met mensen die ontevreden zijn over de inrichting van hun huis. Een styling-adviseur komt langs om het huis grondig te inspecteren (huidige inrichting, vierkante meters, zijn er kinderkamers, ruimtes voor thuiswerken en hobby’s), maar vooral om te praten met de bewoners over hun problemen en wensen (waar lopen jullie tegenaan, wat zouden jullie graag willen). Daarbij valt op dat de bewoners vaak uiteenlopende voorkeuren hebben. Heel erg cliché: mannen willen vooral robuust en industrieel; vrouwen met name warm en kleurrijk. De styling-adviseur gaat met die gegevens en inzichten aan de slag en komt vervolgens aanzetten met een totaal-idee voor de inrichting en geeft dat vaak een indrukwekkende naam als Scandinavian Romance of Urban Adventure. Dat totaal-idee zou je de strategie kunnen noemen (strategie is wat mij betreft koers, kader en kompas: centraal, overkoepelend, richtinggevend). Vervolgens worden de ruimtes in het huis volgens dat centrale idee opnieuw aangekleed, ingericht, of soms totaal verbouwd. Daarbij wordt natuurlijk gelet op de functies van de verschillende ruimtes (keuken, hobbykamer, woonkamer). De inrichting per kamer correspondeert in mijn ogen met het tactische niveau. Ten slotte heb je per kamer de concrete keuze voor meubels, decoraties, behang, verfkleuren etc. Dat is de operationele kant.  De keuze van een stoel of een vloerkleed (operationeel) moet passen binnen het tactische concept van de kamer en dat moet op zijn beurt weer passen binnen de centrale styling-strategie van het gehele huis.

Ik weet het, elke vergelijking gaat mank, maar ik heb tijdens lezingen en colleges gemerkt dat het helpt om deze analogie te gebruiken. Terug nu naar Frame en Model.

 

  1. Frame van Betteke van Ruler

In mijn vorige blog concludeerde ik dat het Frame van Betteke van Ruler vooral een goed bruikbare tool is voor het ontwikkelen van de communicatie-koers van een organisatie (en de invulling van de communicatie-functie) op een hoger, meer overkoepelend niveau. Dat maakt het Frame minder geschikt bij het uitvoeren van alledaagse communicatie-taken. Natuurlijk moet je bij het schrijven van een persbericht of het maken van een folder kijken naar het grotere kader waarbinnen het persbericht of de folder wordt gemaakt, maar het Frame als zodanig biedt te weinig houvast om op meer uitvoerend niveau tot scherpe afwegingen en keuzes te komen. Juist ook omdat bouwstenen op het gebied van content creatie en media ontbreken. Betteke van Ruler geeft zelf ook aan dat haar Frame geen nadere detaillering biedt: ‘wel de belangrijke keuzes, maar niet de details van de uitwerking’ (p. 26).  Het Frame kent wel de bouwsteen Aanpak waarmee je aangeeft welke basisvorm van communicatie je kunt gaan inzetten. Met de term basisvorm verwijst Betteke van Ruler naar haar eigen Communicatiekruispunt dat vier basisvormen kent: dialoog voeren, informeren, co-creëren en overreden. Het Frame geeft duidelijk aan hoe je tot een centraal idee (op basis van een strategische afweging) kunt komen en geeft daarbij aan dat er voor de uitwerking (Aanpak) een aantal basis-uitwerkingen zijn (in termen van mijn styling voorbeeld: totaal verbouwen, flink renoveren, of een beetje aanpassen). De uitwerking van dat centrale idee loopt via de bouwsteen Aanpak. De Aanpak is volgens van Ruler de ‘tactiek die je per doelstelling (denk aan: kamer in het huis) bedenkt om de ambitie te realiseren’. Tactiek is volgens haar het gekozen ‘aanvalsplan’ binnen een breder strategisch geheel van gemaakte keuzes. Dat roept bij mij de vraag op waarom je de bouwsteen Aanpak (of Tactiek) deel wil laten uitmaken van een Strategisch Frame. Dat kan leiden tot spraakverwarring omdat er twee niveaus in één model naast elkaar staan. Ik zou Aanpak/Tactiek buiten het strategische model laten en op een ander niveau aan bod laten komen (zie hieronder). Van Ruler geeft overigens naast het benoemen van de vier basisvormen niet aan hoe die tactiek/die aanpak verder ingevuld en uitgewerkt moet worden. Het gros van de communicatieprofessionals zal voor het uitvoeren van alledaagse communicatie-taken dus geen concrete handvatten aantreffen in het Frame, maar wel een breder, richtinggevend kader dat moet bevorderen dat dagelijkse werkzaamheden niet hap-snap  en onbezonnen worden ingevuld, maar in lijn zijn met de centrale communicatie-koers van de organisatie.

2. Model van Wil Michels

Ten aanzien van het Model van Wil Michels concludeerde ik in mijn vorige blok dat het relatief meer handvatten (biedt) voor het aanpakken van een concrete communicatie-opdracht (project, klus) op een meer tactisch en operationeel vlak. Dat komt vooral omdat Michels in zijn Model de bouwstenen Concept /Content en Planning heeft opgenomen, binnen een lijn die Aanpak heet. In deze bouwstenen komen zaken als kernboodschap, mediakeuze, content kalender, storytelling, budget en tijdsplanning aan bod. Dit zijn herkenbare termen en taken uit de dagelijkse praktijk van de gemiddelde communicatieprofessional. Michels biedt op deze punten meer inzicht en houvast. In die zin lijkt het erop dat Michels heeft geprobeerd de eerder genoemde drie niveaus van communicatie in één model te integreren. Ik vind het verwarrend dat hij in zijn model maar liefst drie, vier strategieën weergeeft; een positioneringsstrategie, een communicatiestrategie (ook nog verdeeld in een overkoepelende communicatiestrategie en specifieke communicatiestrategieën) en een content strategie (deze laatste als optelsom van de Aanpak-lijn: ‘je rondt het blok Aanpak af met een content-strategie’, p. 83). Dat zijn veel strategieën bij elkaar; van verschillend karakter en niveau. En zonder duidelijke inhoudelijk lijn en verbondenheid. In mijn ogen zijn dit niet allemaal strategieën, maar uitwerkingen op verschillende denk- en werkniveaus (tactisch, operationeel). Michels geeft daarbij niet aan hoe je van breder/hoger naar specifieker/concreter moet toewerken. Welke van de genoemde  strategieën staat voor het centrale idee en welke voor het meer tactische niveau? Als je in ogenschouw neemt dat zijn Model meer volgtijdelijk is, lijkt het alsof je eerst een positioneringsstrategie (meer strategisch) moet ontwikkelen en daarna een overkoepelende communicatiestrategie en dan een meer specifieke communicatie-strategie (meer tactisch) om ten slotte toe te werken naar een content strategie (meer operationeel). Zo lijken verschillen in werkniveau hetzelfde als verschillen in werkvolgorde. Is het de bedoeling van Michels dat alle niveaus naast elkaar in dit ene Model staan? En dat ze in een bepaalde volgorde aan bod moeten komen?

In de praktijk werk je niet altijd van strategisch naar operationeel. Dagelijkse communicatie-opdrachten liggen juist op operationeel niveau. En uiteraard dien je bij het oppakken en uitvoeren van die opdrachten rekening houden met het bredere kader/de grotere koers. Dat betekent dat er een duidelijk en doortimmerd centraal kader moet zijn. Juist die kaderstellende inhoudelijke lijn tussen de niveaus komt bij Michels niet goed uit de verf.

3. Conclusie niveaus

Het Frame van Betteke van Ruler biedt een goed handvat om te komen tot een kader en koers op meer strategisch, overkoepeld niveau. Iedere organisatie die serieus werk maakt van een professionele invulling van de communicatiefunctie zou tot een dergelijk kader (via dit Frame of op andere wijze) moeten zien te komen. Een kompas dat een leidraad biedt voor de invulling en uitvoering van alle communicatie-opdrachten op tactisch en operationeel niveau. Het Frame van Betteke van Ruler biedt daarbij geen praktische handvatten voor de uitvoering van dagelijkse communicatietaken.

Voor dat laatste kun je beter gebruik maken van het Model van Michels en dan met name de bouwstenen in de rechter kolom daarvan. Nog een keer het styling-voorbeeld: als je iets wilt weten over behangen, het kiezen van accessoires of de styling van een slaapkamer kun je beter naar het Model van Michels kijken. Alleen bieden zijn overige bouwstenen (door de volgtijdelijkheid en het benoemen van meerdere strategieën) geen duidelijk omvattend kader.

Kort door de bocht samengevat: Betteke van Ruler biedt vooral een consistent omvattend kader, maar minder praktische handvatten. Wil Michels biedt meer praktische handvatten maar niet echt een logisch opgebouwd kader.

4. Hoe nu om te gaan met niveaus?

Het lijkt op het eerste gezicht misschien handig om per niveau hetzelfde basismodel te hanteren; steeds in een concretere uitwerking van de bouwstenen.

Zoals Russische Matroesjka poppetjes die identiek zijn maar door hun verschillende formaat precies in elkaar passen, van groot naar klein. Dat zou betekenen dat je op elk niveau met dezelfde bouwstenen werkt. In principe zou dat bevorderlijk zijn voor de consistentie. Maar aan de andere kant vraagt ieder niveau weer om eigen aandachtspunten en afwegingen. En andere manieren van denken en doen. Dat is voor mij voldoende reden om per niveau niet steeds dezelfde bouwstenen te hanteren.

Voor het formuleren van de uitgangspunten van communicatie op strategisch niveau kun je goed gebruik maken de bouwstenen uit het Frame van Betteke van Ruler (of de daarmee overlappende bouwstenen uit het Model van Michels). Een strategisch kader zonder de intentie om ook praktische handvatten te bieden. In die zin zou de bouwsteen Aanpak daarbij achterwege kunnen blijven. Ik zou persoonlijk de bouwsteen Kernboodschap toevoegen. Je moet op strategisch niveau kunnen aangeven wat je belofte is; wat het wezenlijke is dat je in al je uitingen met je stakeholders zou willen delen.

Voor het tactisch en operationeel niveau vormt de strategische koers het referentiekader, maar het strategische model kan bij de verdere uitwerking of realisatie niet één-op-één worden overgenomen. Het moet worden aangepast: naast blijvend relevante basis-bouwstenen als Interne en Externe analyse, Ambities/Doelen en Stakeholders/Publieksgroepen moeten ook elementen op het gebied van Content creatie en Media-inzet een plek krijgen. En daarnaast ook meer praktisch-zakelijke bouwstenen (Budget, Planning) omdat je als professional ook werkt aan content kalenders, draaiboeken, advertentiebudgetten en productieschema’s. Zolang uitwerking en uitvoering in de geest en de lijn van het strategische kompas worden gerealiseerd kan de rode draad, de centrale lijn in de communicatie worden gewaarborgd.

 

Slotwoord

Ik denk dat we veel misverstanden en onduidelijkheden kunnen voorkomen als we op heldere wijze onderscheid maken tussen inhoudelijke afwegingen en procedurele stappen enerzijds en tussen niveaus van denken en doen anderzijds. Het zou enorm helpen als we bij dat laatste niet alles het label ‘strategie’ geven, maar die term reserveren voor het overkoepelende, richtinggevende communicatie-kader.

Bij Bespreekpunt 1 (volgtijdelijkheid) heb ik aangegeven dat je zou kunnen spreken van een horizontale lijn bij strategie-ontwikkeling waarbij er sprake is van een procedurele volgtijdelijkheid en een iteratieve (niet-volgtijdelijke) inhoudelijk afweging waarbij het model met bouwstenen (cirkel, blokkenschema) steeds scherper wordt ingekleurd. Het daarbij overkoepelende kader is de algemene organisatie-strategie. Iedere communicatie-afdeling zou op strategisch niveau zelf eigen bouwstenen kunnen kiezen, waarbij het Frame van Betteke van Ruler op strategisch niveau een goede inspiratiebron vormt. Ik zou persoonlijk op dit niveau geen bouwsteen opnemen die gericht is op Aanpak (om spraakverwarring over Strategie en Tactiek te voorkomen), maar wel een bouwsteen die gericht is op de Kernboodschap.

Bespreekpunt 2 (niveaus) geeft aan dat de hoger gelegen niveaus kaderstellend en richtinggevend zijn voor de niveaus daaronder. Omdat er sprake is van verschillende denk- en werkniveaus kan je niet per niveau hetzelfde model hanteren, maar moet je dit aanpassen. Op tactisch en operationeel niveau zou je deels met de bouwstenen van het strategische niveau kunnen werken, aangevuld met bouwstenen die meer op creatie en realisatie zijn gericht. De Aanpak-kolom uit het model van Michels kan hiervoor een leidraad bieden.

Dit alles maakt het des te belangrijker om per opdracht vast te stellen op welk niveau de opdracht ligt. Ook dat is een argument om altijd te beginnen met een verkenning. Niet als bouwsteen, maar als procedure-stap. Daarbij kijk je naar de aard en omvang van het vraagstuk en de mogelijke bijdrage van communicatie. Maar zeker ook naar het grotere geheel waarbinnen de opdracht moet worden aangepakt. Bij een operationele opdracht kijk je naar het tactische kader, bij een tactische opdracht naar het strategische kader en bij een strategische opdracht naar het algemene organisatie-kader

Zo ontstaat een trapsgewijze model met drie horizontale communicatie-lagen: overkoepelend/richtinggevend, tactisch/middenniveau/deelterrein en operationeel/uitvoerend. Ook op tactisch en op operationeel niveau zou je een visualisatie kunnen maken met cirkels en bouwstenen. De tactische cirkel ‘hangt’ onder de scherp gestelde strategische cirkel en de operationele cirkel onder de tactische cirkel. Op deze niveaus wordt de cirkel met bouwstenen eveneens iteratief (dus inhoudelijk en niet volgtijdelijk) steeds specifieker ingevuld. Maar ook hier kan wel sprake zijn van een zekere procedurele volgtijdelijkheid.

Ik heb geprobeerd dit alles samen te vatten in een totaalplaatje. De bovenste helft komt overeen met het ‘strategische plaatje’ dat ik hierboven presenteerde. Daaronder zijn nu ook het tactische en het operationele niveau toegevoegd.

In feite kent elk niveau dezelfde dynamiek van inhoudelijke weging en procedurele stappen. Daarbij vormt steeds het hogere niveau het richtinggevende referentiekader. De bouwstenen kunnen naar eigen inzicht en voorkeur per niveau worden vastgesteld. Daarbij kunnen een paar kern-bouwstenen op alle niveaus worden gekozen naast enkele andere bouwstenen die zijn aangepast aan het betreffende niveau.

 

 

 

 

 

[1] In ons boek Kernbegrippen van professionele communicatie (Boom, 2019) benoemen Paula Zweekhorst en ik ook vrijwel dezelfde elementen.

[2] Wat mij betreft kan je soms beter spreken van deelgroepen in plaats van doelgroepen: https://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2063

[3] Ik kies voor een cirkel in plaats van een blokkenschema; een cirkel met de inhoudelijke bouwstenen als taartpunten geeft wat mij betreft een sterker beeld van de onderlinge samenhang van de bouwstenen.

Hoe ontwikkel je een communicatiestrategie? Een vergelijking van de werkwijzen van Betteke van Ruler en Wil Michels

Er zijn twee mensen die zich al decennialang manifesteren als ware voorvechters van het communicatievak: Betteke van Ruler en Wil Michels. Grote namen in communicatieland. Bekend en gewaardeerd vanwege hun advieswerk, lezingen, masterclasses, workshops en niet in de laatste plaats hun boeken. Verplichte kost voor vele generaties studenten Communicatie. Betteke van Ruler en Wil Michels oogsten allebei veel waardering. Dat is hun gegund, gezien hun langdurige, onvermoeibare inzet voor het vak, waarbij ze trouwens ook hun eigen promotie goed hebben verzorgd.

Nu doet zich het bijzondere feit voor dat beide communicatie-goeroes een nieuw boek hebben uitgegeven over een vergelijkbaar onderwerp, met een vergelijkbare uiterlijk. En ook nog eens bij dezelfde uitgever, namelijk Boom. Betteke van Ruler zat al langer bij uitgeverij Boom, maar dit keer heeft Boom ook Wil Michels (voorheen auteur bij uitgeverij Noordhoff) weten te strikken. Boom zal zich voelen als een rijke voetbalclub die naast Messi nu ook Ronaldo heeft gecontracteerd.

Dit roept natuurlijk allerlei vragen op over de motieven van de uitgever om in korte tijd van beide bekende auteurs een soortgelijk boekje uit te brengen. Daar kan ik alleen maar over speculeren, maar dat vind ik eigenlijk op deze plek niet van belang. Voor mij is het interessanter om beide boeken eens te vergelijken, juist omdat ze over dezelfde thematiek gaan. Wat zijn de overeenkomsten? En waarin verschillen ze van elkaar. Een uitgelezen kans om de jarenlang opgebouwde inzichten en ervaringen van deze twee toonaangevende schrijvers naast elkaar te leggen.

Ik begin met een aantal overeenkomsten.

Beide boeken hebben een horizontaal formaat. Beide boeken hebben een omslag met kleurvlakken. Beide boeken gaan over het ontwikkelen van een communicatie-strategie. Beide boeken borduren in compacte vorm voort op eerdere publicaties van de auteurs. Beide boeken zijn niet zo zeer theoretisch maar vooral praktijkgericht. Beide boeken presenteren een werkschema waarmee je aan de slag moet gaan om tot een communicatiestrategie te komen. Betteke van Ruler noemt dat ‘het Strategisch Communicatie Frame’, een schema met acht elementen dat ze al in eerdere publicaties heeft gepresenteerd.

Het Frame van Betteke van Ruler

Wil Michels spreekt van ‘het Communicatie Model’, een schema met twaalf elementen waarmee hij voortborduurt op zijn eerdere ‘Communicatie Canvas’.

Het Model van wil Michels

In beide schema’s komen meerdere gelijknamige elementen (‘bouwstenen’) voor: Visie, Accountabiliy, Aanpak. Daarnaast kennen de schema’s ook onderdelen die niet precies dezelfde namen hebben maar wel erg vergelijkbaar zijn: Stakeholders (BvR) – Communicatiedoelgroepen (WM), Ambitie (BvR) – Communicatiedoelen (WM), Interne situatie (BvR) – Analyse van de organisatie (WM), Externe situatie (BvR) – Analyse van de omgeving (WM). Kortom, beide schema’s hebben veel vergelijkbare bouwstenen. Vrijwel alle acht de bouwstenen uit het ‘Frame’ van Betteke van Ruler tref je ook aan in het ‘Communicatie Model’ van Wil Michels. Het is wel opvallend dat Michels in zijn nieuwe boek de elementen Visie en Accountability heeft toegevoegd aan zijn eerdere Canvas-model, terwijl die onderdelen altijd al deel uitmaakten van eerdere versies van Betteke van Rulers Frame-model.

Beide schrijvers geven aan dat je alle bouwstenen uit hun schema moet meenemen om tot een communicatiestrategie te komen. Betteke van Ruler formuleert het als volgt: “Het Strategisch Communicatie Frame helpt je om te bepalen wat zinvol is om te doen en wat niet. Je ontwikkelt er een communicatiestrategie mee die goed is onderbouwd“ (p. 7). En Wil Michels zegt: “Of je nu een operationeel plan maakt of een overkoepelende strategie. Of je nu focust op interne of externe communicatie, de twaalf bouwstenen komen altijd aan bod” (p. 11). Dus als je kijkt naar de schema’s van beide auteurs zie je in grote lijnen dezelfde elementen/bouwstenen terugkomen die je mee moet laten wegen bij het ontwikkelen van een communicatiestrategie. In dat opzicht bestaat er dus veel overeenstemming en overlap.

Dan zou je haast gaan denken dat er nauwelijks verschillen bestaan tussen beide boeken, maar die zijn er wel degelijk. Met name in de dynamiek en in de reikwijdte wijken beide werkwijzen van elkaar af.

Dynamiek

Het ‘Model’ van Wil Michels kent drie blokken: Analyse, Strategie en Aanpak. Hierin is een meer traditionele manier van werken te herkennen: van onderzoek via strategische keuze naar uitvoering. Bovendien heeft hij zijn elementen genummerd; ook dat suggereert een bepaalde (lineaire) werkwijze. Michels onderkent het gevaar dat deze werkwijze te lineair zou kunnen uitpakken, dus geeft hij aan dat je de drie blokken als onderdelen van een cirkel moet zien die blijft draaien totdat alles scherp is (Michels, p. 11). Je vraagt je daarbij wel af waarom hij dan toch voor een blokkenschema heeft gekozen en niet voor een cyclisch model. Een cirkel-presentatie zou zijn intenties beter weergeven. Verder valt op Monitoring een van de bouwstenen van Michels is. Ik heb altijd wat moeite met bouwstenen of elementen die afgeleid zijn van een werkwoord. Monitoring is in mijn ogen geen bouwsteen, maar een continue activiteit tijdens een ontwikkelproces.

Het ‘Frame’ van Betteke van Ruler kent twee helften, een linkerkant (‘bouwstenen voor de richting van de strategie’) en een rechterkant (‘bouwstenen voor de realisatie van de strategie’). Zij benadrukt dat het niet uitmaakt met welke helft of welke bouwsteen je begint, als je ze maar alle acht aan bod laat komen. Van Ruler zet zich hiermee af tegen lineaire modellen en stappenplannen. Ze wil juist dat men wendbaar en agile te werk gaat.

In het bovenstaande proef je echt een verschil in benadering tussen beide auteurs. Michels beweert dat er altijd sprake is van een zekere volgtijdelijkheid: “je kunt geen strategie bedenken als je de organisatievraag en de communicatievraag niet helder hebt”(p. 12)  Dat is dan ook de eerste bouwsteen in het Model van Michels. Ik vind dat een begrijpelijk uitgangspunt. In het Frame van van Ruler is de organisatievraag een onderdeel van de Interne Analyse.  Maar omdat zij geen expliciete werkvolgorde aangeeft hoef je hier niet mee te beginnen. Dat wringt wat, vind ik. Je moet in mijn ogen altijd beginnen vanuit een startvraag of een opdracht. In haar toelichtende tekst geeft ze het wel aan: “Het eerste wat je dus doet als je een opdracht krijgt, is vragen naar de grotere strategie” (p. 12). Dan lijkt het voor de hand te liggen om die startvraag ook op te nemen in het werkschema, of als basisvraag die voorafgaat aan het werkschema.

Kortom, het Frame van van Ruler biedt veel flexibiliteit en dat zal in de praktijk van alledag goed van pas komen. In dat opzicht is het Model van Michels te veel een stappenplan. Maar Michels heeft een punt door de Organisatievraag expliciet als eerste aandachtspunt te presenteren.

Reikwijdte

Een ander groot verschil tussen beide boeken heeft de maken met de invulling van het begrip strategie. In de praktijk en in de vakliteratuur wordt de term strategie te pas en te onpas gebruikt. Voor een algemene koers tot en met een kort project.  Voor een manier van werken (strategie als proces) tot een bepaalde uitkomst (strategie als resultaat). Betteke van Ruler geeft via een definitie aan dat zij het als een alomvattend begrip ziet: “Een strategie legt uit wat waarom en op welke manier moet worden aangepakt, wat daarmee voor elkaar kan komen, wie en wat ervoor nodig is en hoe je op koers blijft” (p. 18). Het woord strategie is zodoende ook niet een van de bouwstenen van haar Frame, maar alle (ingevulde) bouwstenen bij elkaar vormen de strategie. Die strategie is nooit af, maar blijft in ontwikkeling. Bij Michels ligt dit heel anders. Strategie is een van de drie blokken in zijn Model en binnen dit blok benoemt hij ook nog twee aparte strategische bouwstenen: Positioneringsstrategie en Communicatiestrategie. Volgens Michels geeft de Communicatiestrategie “de weg van A naar B aan. Waar willen we over drie jaar staan en wat doen we om daar te komen”. (p. 71). Daarbij moet je volgens Michels een paar essentiële vragen stellen over doelen, doelgroepen, boodschap, concept, media en planning. Op zich begrijp ik dat, maar dat zijn vragen die betrekking hebben op andere bouwstenen uit zijn Model. Die bouwstenen moeten eerst zijn afgewogen voordat je je communicatiestrategie kunt ontwikkelen. Op die manier is Communicatiestrategie een andersoortige bouwsteen dan bouwstenen als Communicatiedoelen of Communicatiedoelgroepen. Anders gezegd, Communicatiestrategie lijkt bij Michels voort te vloeien uit het invullen van andere bouwstenen.  Maar is het dan zelf nog wel een bouwsteen? Als je de bouwstenen beschouwt als ingrediënten van een appeltaart, dan is de appeltaart zelf niet een ingrediënt. In die zin is de Frame-aanpak van Betteke van Ruler logischer en consistenter. Daar vloeit de strategie voort uit de afweging van alle bouwstenen zonder zelf een bouwsteen te zijn.

Ik vind het wel positief dat Michels in zijn tekst (niet zo zeer in zijn Model) onderscheid maakt tussen verschillen niveaus en reikwijdtes van strategie.[1] Hij geeft aan dat je onderscheid kun maken in vier strategische niveaus: organisatiestrategie > overkoepelende communicatiestrategie > specifieke organisatiestrategie > contentstrategie. Dat is een goed punt van Michels, maar het is jammer dat Michels die indeling niet expliciet en consequent koppelt aan of verwerkt in zijn Model. Is zijn Positioneringsstrategie hetzelfde als een overkoepelende strategie? Zou kunnen, maar het is niet duidelijk. In zijn uitwerkingen zie je dat Michels zowel bij Positioneringsstrategie als bij Communicatiestrategie en Content steeds dezelfde vragen stelt: wat is je doel, wie wil je bereiken, wat is je kernboodschap? Per onderdeel zijn dat geen vreemde vragen, maar Michels geeft niet aan hoe je een lijn aanbrengt tussen die niveaus of bij die bouwstenen. Neem bijvoorbeeld de vraag naar de kernboodschap. Die kun je niet drie keer verschillend invullen. Er zal toch samenhang moeten bestaan in het formuleren van je kernboodschap bij je positionering, je campagne en je creatieve uitwerking.

Betteke van Ruler maakt zelf geen scherp onderscheid in verschillende strategische niveaus. In haar boek is wel een tekst van Ron van der Jagt opgenomen die aangeeft dat in de praktijk drie niveaus te onderscheiden zijn: strategisch (positionering, reputatie), tactisch (regie, coördinatie) en uitvoerend (creatie, realisatie). Gezien het feit dat zij relatief weinig aandacht besteedt aan creatie en realisatie lijkt het erop dat haar Frame zich vooral richt op het strategisch-tactische niveau.

Wat mij betreft is het van belang om duidelijk aan te geven wat men onder de term Strategie verstaat en welk niveau of welke reikwijdte men daarbij in gedachten heeft. Anders levert dat misverstanden en spraakverwarring op. Een voorbeeld ter illustratie: het bekende Communicatiekruispunt van Betteke van Ruler (een model dat al 25 jaar geleden is ontwikkeld) wordt door Wil Michels genoemd bij zijn bouwsteen Communicatiestrategie, terwijl Betteke van Ruler het kruispunt bespreekt bij haar bouwsteen Aanpak. Om aan deze vormen van verschil in opvatting of indeling te kunnen ontsnappen zou je eigenlijk een werkschema moeten hebben waarin die verschillende niveaus (strategisch, tactisch, operationeel) terug te vinden zijn.

Conclusie

Het is de moeilijk om de dynamiek en veelzijdigheid van de praktijk in schema’s te vatten. Hoe zeer men ook aangeeft dat een schema flexibel is of dat je het meermalen kan laten ‘draaien’, een schema blijft een tweedimensionaal plaatje dat nooit helemaal recht kan doen aan de steeds veranderende werkelijkheid. We moeten de schema’s van Wil Michels en Betteke van Ruler dan ook opvatten als hulpmiddelen of ‘tools’. Daarbij vind ik het Frame van Betteke van Ruler meer consistent en hecht dan het Model van Wil Michels.[2] Michels is meer een eclecticus die uit verschillende bronnen zinvolle elementen bij elkaar brengt, maar niet voor een sluitende, doortimmerde samenhang zorgt.  Ik vind het een pluspunt bij Michels dat hij expliciet ruimte biedt aan de Organisatievraag en ook de verschillende niveaus van strategisch werken bespreekt. Ten opzichte van van Ruler besteedt Michels ook meer aandacht aan content creatie.

Al met al zie ik het Frame van Betteke van Ruler vooral als een goed bruikbare tool voor het ontwikkelen van de communicatie-koers van een organisatie (en de invulling van de communicatie-functie) op een hoger, meer overkoepelend niveau. Het Model van Michels biedt relatief meer handvatten voor het aanpakken van een concrete communicatie-opdracht (project, klus) op een meer tactisch en operationeel vlak.

 

Tot slot

Zou het niet een goed idee zijn als uitgeverij Boom beide top-auteurs eens zou uitnodigen om te komen tot een gezamenlijke publicatie? Samen werken aan een nieuwe standaard voor het denken en doen in communicatieland? Dat zou ons in de beroepspraktijk en het communicatie-onderwijs echt verder brengen. Ik gooi dit balletje maar even op. Want zeg nou zelf: Messi en Ronaldo samen in de voorhoede; dat zou toch een prachtige score moeten opleveren.

 

 

[1] Zijn trapsgewijze indeling sluit in grote lijnen aan op een artikel over communicatiestrategie van Harry Smals dat ik onlangs onder ogen kreeg: https://communicatiekc.com/2024/04/03/strategie/ .

[2] Ik heb me in een eerder blog al positief uitgelaten over het Strategisch Communicatie Frame van Betteke van Ruler; de voorloper van deze versie: http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2204

Hier opent binnenkort …..

Ik hik tegen een taaldingetje aan. Iets kleins. Het is, zeker ten opzichte van het grote wereldnieuws, een bijna te verwaarlozen vraagstuk. Maar toch wil ik het op deze plek met jullie, mijn lezers, delen.
Het gaat om de formulering ‘Hier opent binnenkort … ’ .

 

Op de voordeur van een leegstaand pand in een winkelstraat tref je vaak een bord of poster aan van het type ’Hier opent binnenkort Cadeaupaleis Carmen’. Iedereen zal begrijpen wat er wordt bedoeld, maar ik vraag me af waarom het zo houterig en onvolledig is geformuleerd.

Volgens de communicatie-handboeken moet een boodschap altijd duidelijkheid bieden over de vier W’s: Wie, Wat, Waar, Wanneer.

Laten we de voorbeeld-zin ’Hier opent binnenkort Cadeaupaleis Carmen’ eens langs die 4W-meetlat leggen.

 

Waar

We zien dat er maar één W duidelijk wordt ingevuld: de W van Waar. In de voorbeeld-zin staat het woord ‘Hier’ en het bord hangt op de deur van het betreffende pand. Dus over de locatie (Waar) kan gaan misverstand bestaan.

Wie en Wat

Dan gaat we naar de Wie en de Wat. Wat betreft deze twee W’s is de voorbeeld-zin nogal verwarrend. Cadeaupaleis Carmen kan namelijk zowel de Wie als de Wat zijn.

Laten we uitgaan van het gegeven dat bij het werkwoord ‘openen’ zowel een Wie als een Wat nodig is. Iemand opent iets. Zina opent haar boek, Ajax opent de score (was dat maar waar…).  In de voorbeeldzin kun je Cadeaupaleis Carmen beschouwen als de Wie, maar daarbij ontbreekt een Wat.  Cadeaupaleis Carmen opent wat? Klaarblijkelijk is de Wat een nieuwe winkel, maar dat staat er niet. Je kunt beter zeggen: ‘Hier opent Cadeaupaleis Carmen binnenkort een nieuwe winkel’. Of ‘Cadeaupaleis Carmen opent hier binnenkort haar deuren’.

Je zou ook kunnen beweren dat Cadeaupaleis Carmen de Wat is in de voorbeeldzin. Maar dan ontbreekt de Wie. Wie opent dan de cadeauwinkel? Misschien wel de eigenaresse, of de burgemeester. Dan zou de zin moeten luiden: ‘Eigenaresse Carmen de Jong opent hier binnenkort Cadeaupaleis Carmen’.

Kortom, in de voorbeeldzin zit een taalgat. Ofwel de Wie ontbreekt, ofwel de Wat.

 

Wanneer

Dan ten slotte de laatste W: Wanneer. In de voorbeeldzin is het woord ‘binnenkort’ de indicatie voor het Wanneer. Maar wanneer is binnenkort? Over een week? Over twee maanden? Dat blijft onduidelijk. Als Carmen klanten wil trekken, zou ze wat preciezer moeten zijn. Mijn advies: maak een plan voor een openingsfeest of een welkomsactiviteit en zet die datum op het bordje.

Een aankondiging waarop wel een datum vermeld staat

Ik hoop dat middenstanders en winkelketens gaan afstappen van de afgezaagde en kromme zin ‘Hier opent binnenkort…’, en er iets mooiers van maken. Cadeaupaleis Carmen krijgt deze zin van mij cadeau: ‘Op zaterdag 29 juni opent Cadeaupaleis Carmen hier haar nieuwe winkel. Alle klanten ontvangen die dag een verrassing’. Of anders, met een call to action: ‘Kom op zaterdag 29 juni naar de verrassende opening van Cadeaupaleis Carmen’. (*)

Zo, ik heb mijn hart gelucht. Nu weer tijd voor echt belangrijke zaken.

 

(*) Deze zin heb ik toegevoegd na een aantal inspirerende reacties van lezers.

Tien jaar Phaestus! Inhoudsopgave 2014-2023

Mijn blogsite Phaestus bestaat 10 jaar! In 2014 begon ik met het schrijven van blogs. Over onderwerpen die me dierbaar zijn, bezighouden, opvallen of zomaar te binnen schieten: muziek, politiek, mijn gezin, communicatie en onderwijs (mijn werk), poëzie, reizen, mijn nieuwe woonplaats Zeist, de EU, taal, de actualiteit.

Het schrijven bezorgt mij veel plezier en ik hoop dit nog jaren te blijven doen. Niet in de laatste plaats omdat de afgelopen 10 jaar zoveel mensen mijn blogs hebben gelezen, gedeeld en gewaardeerd. Dat is een enorme stimulans. Hartelijk dank daarvoor!

In totaal heb ik ruim 200 teksten geschreven en geplaatst. Mijn eerste blog in dit nieuwe jaar is geen nieuwe tekst maar een overzicht van alle blogs tot nu toe; in chronologische volgorde.

En de komende maanden op deze plek weer nieuwe teksten. Over namen van luchthavens, over ‘Hier opent’, over de nieuwe boeken van communicatiegoeroes Betteke van Ruler en Wil Michels, over M.C. Escher, over het leesteken ampersand (&), over de Zeister Hernhutters, over de Europese Parlementsverkiezingen, en nog veel meer!

 

2014 Titel Onderwerp en link
1 Een genuanceerde zwart-wit denker Machiavelli en Il Principe (De Vorst)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=24

2 Het schoolslagprincipe USP’s en onderscheidend vermogen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=40

3 Verantwoord Commercieel Samenwerken Hoe om te gaan met commerciële steun

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=235

4 Kiezen voor Europa (serie): Introductie Een serie in thema’s over de rol en plaats van de EU

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=246

5 Kiezen voor Europa (serie) Proloog

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=248

6 Kiezen voor Europa (serie) Geografie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=293

7 Kiezen voor Europa (serie) Geschiedenis

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=308

8 Kiezen voor Europa (serie) Economie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=319

9 Kiezen voor Europa (serie) Cultuur

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=326

10 Kiezen voor Europa (serie) Politiek

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=332

11 Kiezen voor Europa (serie) Epiloog

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=337

12 Voir un ami pleurer De aanslag op het Joods Museum in Brussel

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1771

13 Hallo Jumbo! Jumbo, Magritte en Warhol

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=275

14 COMpositie Kernbegrippen van professionele communicatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=345

15 Relaties en relevantie Waarom communiceren organisaties?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=357

16 Zijn en Hebben (Etre et avoir) in gedichten en films

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=366

17 Outlet Honden en bejaarden uitlaten

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=376

18 Het ‘hoe’ van communicatie Strategie en communicatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=381

19 Zwarte Zaterdag Vakantie ervaringen in Italië

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=385

20 Dylan Tribute Concert in Concertgebouw

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=394

21 De koffiecorner Een student kiest een communicatiestrategie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=405

22 Zender en Ontvanger Hoogste tijd om dit begrippenpaar uit te zwaaien

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=410

23 Gerrit Kouwenaar Bij de dood van de dichter Gerrit Kouwenaar

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=427

24 Niets is wat het lijkt, of toch wel? Het husselen van letters

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=438

25 De nieuwe landkaart van Europa Schuivende grenzen in Europa

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=446

26 Teveel reclame Kritiek op een kortzichtige opinie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=453

27 La Superba Het boek van Ilja Leonard Pfeijffer

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=456

28 Burgemeester word wakker Burgemeester is ook media-commissaris

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=462

29 Doe effe normaal Campagne SNS slaat niet aan bij studenten

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=468

30 Wanneer zeg je ‘Henk en Ingrid’… Welke naam zeg je eerst (bij stellen)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=477

31 Kleurenblind Doet huidskleur er toe bij blinden?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=486

32 Generatiekloof Student weet niet wie Lord Byron is

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=497

33 Strategie revisited Nogmaals: over communicatiestrategie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=502

34 In elke klas zit een Mariëlle Een stille studente die goed scoort in de praktijk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=510

35 Stakkerdjes of Stakkertjes? Hoe spel je verkleinwoorden?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=516

36 De grootste hit van Dylan in NL Welke song is dat?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=523

37 The image as burden Tentoonstelling Marlene Dumas (over Identiteit en Imago)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=530

 

2015 Titel Onderwerp en link
38 Ben ik Charlie De aanslag op Charlie Hebdo

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=542

39 Ben ik Charlie (vervolg) De aanslag op Charlie Hebdo (vervolg)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=551

40 Richting, een naar voorzetsel Het gebruik van het woord richting

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=557

41 Nina Sophia Bij de geboorte van ons eerste kleinkind

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=562

42 Enigma en Dilemma Naar de film The Imitation Game met dochter Lisa

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=571

43 Februaristaking Stilstaan bij antisemitisme

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=576

44 Merknamen De herkomst van merknamen (boek van Riezebos)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=581

45 De vier elementen van communicatie Een koppeling tussen elementen en communicatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=586

46 Hun strijd, onze strijd Vechten op vreemde bodem

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=595

47 Naast wie ga je zitten Observaties in het openbaar vervoer

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=602

48 De stamhouder Het boek van Alexander Münninghoff

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=608

49 Grandes Lignes Parijs en de grote gebaren

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=614

50 Kennis-Houding-Gedrag Kanttekeningen bij deze communicatie-begrippen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=624

51 Norwegian Wood Haruki Murakami, The Beatles en Bob Dylan

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=639

52 Valt er wat te kiezen Verkiezingen voor het Europees Parlement

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=648

53 H.N. Werkman De druksels van Werkman

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=654

54 CommunicatieNU #2 De nieuwe verzamelbundel van Betteke van Ruler

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=669

55 Heimwee naar Max van der Stoel Herinneringen aan een oud-minister

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=677

56 Peeck & Op de Beeck Twee schrijvers, twee boeken; een vergelijking

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=684

57 Zuivere ketters De vervolging van de Katharen in Frankrijk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=692

58 Zadelhoesjes en ander reclameleed Hoe goed te adverteren met zadelhoesjes

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=701

59 Ode aan mijn bril Dit jaar ben ik vijftig jaar brildragend

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=713

60 Organisaties en onderscheid Zelfpresentatie en ontwikkelingen op mediagebied

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=728

61 Pluk de dag De dichter Cees Buddingh’

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=739

62 Offerfeest Wat wordt er gevierd tijdens het Offerfeest?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=754

63 Minder, minder, minder Een kwalitatieve afwijzing van andere mensen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=765

64 Afrikaanse vluchtelingen tussen wal en schip Wat doen de EU en de AU?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=772

65 Nog één keer naar Bob Dylan Concert in Carré (november 2015)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=782

66 Een prachtig spoor De bolwerken van Amsterdam (Rob van Reijn)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=793

 

 

2016 Titel Onderwerp en link
67 Suiker, een bitterzoet verhaal Cuba, plantages, Java, slavernij

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=807

68 Waarom het even slikken is vandaag… Bij de dood van David Bowie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=826

69 Geven en Nemen of Delen Seks, intimiteit en communicatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=836

70 Help, mijn dochter heeft een gymnasium-advies De voors en tegens van het gymnasium

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=846

71 Het Vegetarische Vrienden dilemma In hoeverre wil je je aan anderen aanpassen?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=856

72 Koop geen krant van je geboortedag Maar van de dag erna

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=863

73 Schoolcampus (V&D) Bij het faillissement van Vroom & Dreesmann

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=874

74 Judas, de regisseur van Pasen Het boek Judas van Amos Oz

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=892

75 Het Oekraïne-referendum deugt niet Het verkeerde middel bij deze problematiek

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=906

76 Mijn houvast-huis Het gele huis van Willink en mijn geboortehuis in Velp

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=920

77 9 mei: reden voor feest in Europa De feestdag van de Russen en van de EU

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=931

78 Gastdocent in Litouwen Mijn ervaringen in Vilnius

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=939

79 Matthias Antonie Bij de geboorte van onze kleinzoon

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=953

80 Jan Vertoortelboom en het Vlaamse familieverhaal Het boek De verzonken jongen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=962

81 Een alternatief Nederlands elftal Buitenlandse spelers met een Nederlandse naam

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=967

82 Hello Goodbye Het Britse referendum over de EU

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=986

83 Festival Mijn ervaringen op het North Sea Jazz festival

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=992

84 Je moet er wat voor over hebben Collecteren voor het Rode Kruis

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1000

85 Mooie kerk De gerestaureerde Sint Bavo basiliek in Haarlem

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1007

86 Geniet ervan! Het gebruik van de gebiedende wijs

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1024

87 Vruchtgebruik Waarom Apple Apple heet

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1033

88 Moedige stap van Edith Schippers Opmerkingen bij de Schoo-lezing van deze minister

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1048

89 Moussa en Meursault; rendez-vous met Albert Camus Het boek Moussa van Kamel Daoud als eigentijds vervolg op L’Etranger van Albert Camus

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1063

90 How does it feel? Bob Dylan krijgt de Nobelprijs voor literatuur

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1088

91 Olifantenpaadjes en ezelsbruggetjes Zetjes in de goede richting: hints en nudging

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1097

92 Sint Maarten Een verhaal over chocolade, voetbal, Holleeder en mantelzorg

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1116

93 Bij de dood van Leonard Cohen Een verhaal over Leonard Cohen, Cleopatra, Kavafis en Shakespeare

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1138

94 Mijn gewone, bijzondere moeder Het leven van mijn moeder, Hanna Lam

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1156

 

 

2017 Titel Onderwerp
95 Bijzonder Indonesië Reiservaringen op Java en Bali

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1178

96 Jonge dichters Tim Hofman, Hannah van Binsbergen, Esther Naomi Perquin

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1199

97 Mijn verjaardag op Facebook Gedachten over afstand en nabijheid

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1222

98 Ik weet nog niet wat ik ga stemmen De Tweede Kamer verkiezingen van 15 maart

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1237

99 Morgen naar de stembus Mijn keuze gemaakt

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1246

100 Oek de Jong en Ed van der Elsken De kracht van woorden en beelden

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1258

101 Mijn zoon de gelukszoeker Mijn zoon Lucas gaat op Bali wonen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1273

102 Bipolaire politiek Zwart-wit keuzes bij verkiezingen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1286

103 Geef mij de grauwe, stedelijke wegen Parallellen tussen J.C. Bloem en Walt Whitman

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1300

104 Henk en Ingrid bij de Primark, Jelmer en Sophie bij het Van Gogh museum Dilemma’s tijdens de kabinetsformatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1306

105 Doe mee aan de migratie-quiz Standpunten van politieke partijen over migratie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1315

106 Papadag en vaderdag De misplaatse term Papadag

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1321

107 Het verhaal van Crystal Palace De link tussen Frank de Boer, Fjodor Dostojewski, Peter Sloterdijk en Samuel Sarphati

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1332

108 Dromen en drama’s in Verona Impressies van een bezoek aan Verona

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1355

109 Oogsten Tradities en de samenhang tussen natuur en cultuur. Boeken van Ger Groot en Erwin Mortier

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1374

110 1987-2017: 30 jaar communicatie-onderwijs Mijn jubileum als HBO communicatie-docent

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1389

111 K. Schippers passé? Ben je belazerd! De betekenis en relevantie van het werk van K. Schippers

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1422

112 Mondriaan als aansteker Hoe ik ooit een titel voor een Mondriaan- tentoonstelling bedacht

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1439

113 31 oktober: gaan we Hervormingsdag of Halloween vieren Oude en nieuwe feestdagen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1460

114 23 oeroude woorden De ontdekking van 23 eeuwenoude stamwoorden

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1482

115 Onthaasten, ontspullen, ontbloten, ontzeuren Spelen met ont-werkwoorden

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1511

 

2018 Titel Onderwerp en link
116 Reclame voor reclame Het etaleren van eigen onvermogen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1540

117 Nepnieuws is geen nieuws Gebruik en misbruik van de term nepnieuws

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1559

118 Wat heeft W.F. Hermans met Heineken en Holleeder te maken? Opmerkelijke parallellen tussen gebeurtenissen rondom deze drie mannen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1573

 

119 De mensen van Maastricht De aantrekkingskracht van deze stad en de rol van haar inwoners daarbij

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1585

120 Gepakt door SuitSupply De twijfelachtige bedoelingen van SuitSupply bij haar nieuwste reclame-uitingen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1592

121 Het oermodel van communicatie (van Shannon & Weaver) is 70 jaar oud. Reden voor een feestje? Dit bekende model was anders bedoeld dan velen denken

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1614

122 Leestip: Van Bach tot bacterie en terug Een pittig boek over taal, communicatie, bewustzijn en begrip

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1646

123 Balinese bruiloft Het huwelijk van Lucas en Santie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1655

124 Winterswijk In de voetsporen van Mondriaan en Komrij

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1686

125 Huishoudtrapje Een ongelukkige valpartij met grote gevolgen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1705

126 Roman Jakobson’s inspirerende kijk op taal en communicatie Een taalkundige die ons veel inzichten biedt op het gebied van taal, taalfuncties en communicatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1713

127 Wanneer houdt een letter op een letter te zijn De ontwikkeling van de letter E en de vele manieren waarop deze letter wordt afgebeeld

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1726

128 Jinte Maria Bij de geboorte van kleindochter Jinte

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1766

129 Vrouwelijke straatnamen Er moeten meer straten naar vrouwen worden vernoemd

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1777

130 I Amstlvn Het einde van de I Amsterdam letters en een opvallende reactie vanuit Amstelveen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1795

131 Madeira, van Christiani tot Cristiano Enkele observaties tijdens een heerlijke vakantieweek

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1809

132 Beeld en geluid Hoe ik een oud televisie-fragment van mijn vader vond

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1820

133 Vuilcontainer Een oude buurvrouw gaat verhuizen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1833

 

2019 Titel Onderwerp en link
134 De weereld is een speeltooneel De Gijsbreght van Aemstel in het Dylan hotel

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1858

135 Pijl en Logo Saaie logo’s op vrachtwagens

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1870

136 Ik ging naar Brussel om Jacques Brel te zien De bekende zanger blijkt een Vlaming

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1885

137 Openbare klapsigaren, luizenmoeders en fundamentalisten Moet er nog plaats zijn voor bijzonder onderwijs?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1898

138 Stop de verengelsing Nederlandse plaatsen met Engelse namen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1912

139 Communiceren luistert nauw Communiceren begint al in de onderzoeksfase

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1928

140 Verkiezingen voor het Europees Parlement Wat staat er op het spel?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1932

141 Sleutels Sleuteloverdracht van ons nieuwe huis

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1941

142 WP, weg of mee? Gaat de encyclopedie mee naar het nieuwe huis?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1953

143 Van A naar Z Na 33 jaar Amstelveen verhuizen we naar Zeist

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1964

144 Communiceren over communicatie In gesprek met nieuwe eerstejaars studenten

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1972

145 Het Lada-effect Als je het eenmaal ziet…

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1983

146 Je bent wat je draagt Gele hesjes en cappuccino

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1991

147 Elastiekjes op straat Mijn fascinatie voor figuurtjes van elastiek

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2005

148 Kinderen voor kinderen Ik ben trots op het werk van mijn kinderen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2026

149 Het is oké Het verkeerde woord van het jaar

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2036

 

2020 Titel Onderwerp en link
150 Groeten uit Zeist #1: Zeg het niet met Bloemen Wat heeft Karin Bloemen met Zeist te maken?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2052

151 Doelgroepen en deelgroepen Een pleidooi voor een nieuw woord en nieuw denken

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2063

152 Ik-dingen Als dingen menselijke trekjes krijgen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2075

153 Groeten uit Zeist #2: Hendrik Marsman De Zeister dichter en zijn bekende gedicht: Denkend aan Holland zie ik brede rivieren…

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2096

154 Femke Een oude vriendin wordt overvallen op straat

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2108

155 Bij de geboorte van kleindochter Mae Marianne http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2115
156 Studenten in corona-tijd De gevolgen van de pandemie voor mijn studenten

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2120

157 Simone de Beauvoir en Black Lives Matter Parallellen in de strijd voor gelijkwaardigheid

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2130

158 Groeten uit Zeist #3: De voedselbank De achterkant van onze welvaartsstaat

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2144

159 Land van herkomst en land van aankomst Eddy du Perron en Murat Isisk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2153

160 Enkele gedachten bij de dood van Samuel Paty Bij de dood van Samuel Paty

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2170

161 Mijn vader 1926-1970-2020 Vijftig jaar na de dood van mijn vader

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2179

162 Help, ik ben een soort geworden! Wie denken zij wel dat ik ben?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2184

 

2021 Titel Onderwerp en link
163 Het belangwekkende nieuwe boek van Betteke van Ruler Haar nieuwe boek over communicatiestrategie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2204

164 Op naar de stembus! De Tweede Kamer verkiezingen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2219

165 Groeten uit Zeist #4: De L-flat Klopt de naam van de L-flat wel?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2228

166 Wat kan Europa leren van de Habsburgers Het nieuwe boek van Caroline de Gruyter ‘Beter wordt het niet’

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2246

167 Bob Dylan 80 jaar! Bij de 80e verjaardag van Bob Dylan

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2256

168 Een inwoner van Bulgarije is een Bulgaar… Hoe consequent zijn we in het benoemen van de inwoners van landen?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2272

169 Bij het graf van Albert Camus Op bezoek in Lourmarin

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2276

170 De coach in het onderwijs Wordt de docent een coach? En waar komt de naam coach vandaan?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2293

171 Bij de geboorte van kleinzoon Casper Gerrit http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2306
172 Groeten uit Zeist #5: Straatnamen Straatnamen in Zeist

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2314

 

2022 Titel Onderwerp en link
173 Ontwijnen, ontboeken, ontschermen: nieuwe ont-woorden Nieuwe woorden die met ont- beginnen (vervolg op Blog 115; december 2017)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2333

174 Groeten uit Zeist #6: Plakplaatjes Plaatjes van Zeist sparen.

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2356

175 Eerder genieten Wanneer zal ik met pensioen gaan?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2377

176 Mannen van zestig Bij het overlijden van vier dierbare personen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2391

177 Bij de geboorte van kleindochter Ni Putu Tori Rosalie http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2400

 

178 Kletskassa Ik reken liever af bij een kassière

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2404

179 Mannentas Mijn nieuwste accessoire

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2409

180 Over verhitting De polarisatie in Nederland wordt steeds heftiger

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2409

181 Komijnsplisers en Sjabloonhonger De nieuwe dichtbundel van Marieke Lucas Rijneveld

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2423

182 Go to hell Dante en hedendaagse hellevaarders

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2436

183 A Camping Flight to Lowlands’ Paradise Festivals en vluchtelingen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2453

184 Vlagvertoon De omgekeerde vlag als opgestoken middenvinger
185 Groeten uit Zeist #7: Eikels Eikels en bikers

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2475

186 Morgen weer naar Bob Dylan Dylan treedt weer op in Nederland

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2483

187 This bird has flown: ik ben van Twitter af Waarom ik dit platform gedag zeg

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2492

188 Waar is het lam? De nieuwe bundel van Mustafa Stitou

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2499

 

2023 Titel Onderwerp en link
189 Groeten uit Zeist #8: Dag slager en dag bakker Over vertrekkende middenstanders

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2520

190 Inholland. What’s in a name? Over de naam van de hogeschool waar ik werk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2559

191 Er mankeert nogal wat aan missen en ontbreken De werkwoorden missen en ontbreken worden vaak door elkaar gehaald

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2576

192 De dubbele waarde van een diploma De betekenis van het behalen van een diploma

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2594

193 Bestemming onbekend Indrukken van een studiereis naar Sarajevo

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2604

194 Het jaar van de scholekster Mijn favoriete vogel

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2615

195 Groeten uit Zeist #9: Zeist is goud waard Het Nederlandse goud komt in de bossen van Zeist te liggen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2628

196 Het is mooi geweest Afscheid nemen van mijn werk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2638

197 Strandpalen; foto-genieke symbolen van tijd en ruimte Ik maak al jarenlang foto’s van strandpalen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2654

198 Parlez-vous Français? Vaste woorden-paren op vakantie in Frankrijk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2665

199 In den beginnen was het Woord De vele parallellen tussen Communicatie en Christendom

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2676

200 Jürgen Habermas laat weer van zich horen Het belang van dialoog en democratie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2693

201 Nooit meer slapen. Nog eens lezen. Wat valt op als je opnieuw een klassieker leest

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2705

202 Doe het voor de kinderen (Staak het vuren) Brian Eno, Israël en Gaza

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2713

203 Meerstemmigheid en buitenspel-partijen Aan de vooravond van de Tweede Kamerverkiezingen van 20 november 2023\

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2720

204 De nieuwe baas van het verkeer De PVV van Geert Wilders is de grootste partij geworden

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2729

205 Groeten uit Zeist #10: Sinterklaasfeest Ouderwetse Pieten in Zeist en in mijn kinderboek

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2743

205 Groeten uit Zeist #11: Burgerberaad Burgerberaad levert geen vuurwerk op (en dat is ook de bedoeling)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2760

 

Jürgen Habermas laat weer van zich horen. Over het belang van dialoog en democratie.

 

Habermas? Leeft-ie dan nog?

Dat was mijn eerste, weinig respectvolle reactie toen ik een klein jaar geleden hoorde dat deze gezaghebbende Duitse filosoof een nieuw boek had gepubliceerd. Wat blijkt? Habermas is springlevend en laat nog steeds van zich horen, ook al is hij de 90 jaar gepasseerd.

 

Ik kwam ruim 45 jaar geleden[1] tijdens mijn studie Politicologie in aanraking met het denken van Jürgen Habermas. Habermas schreef over democratie, openbaarheid en media. Zijn artikelen en boeken spraken me inhoudelijk erg aan, maar het kostte me veel moeite om zijn teksten goed te doorgronden. Pagina’s vol abstracte formuleringen in hermetisch Duits. Ik moest iedere zin een paar keer herlezen. Een van zijn bekendste werken, Theorie des kommunikativen Handelns, omvatte maar liefst 1200 pagina’s van dit soort zware kost. Het boek kreeg al gauw de bijnaam ‘het blauwe monster’. In die tijd keken we als studenten dan ook reikhalzend uit naar meer toegankelijke vertalingen en samenvattingen van Habermas’ werk.[2]

Het ‘blauwe monster’

De Nederlandse samenvatting van Kunneman die ik in 1984 aanschafte

Habermas bepleit in zijn werk, heel beknopt gezegd, het streven naar een machtsvrije dialoog tussen burgers, om zo in gezamenlijkheid tot goede openbare menings- en besluitvorming te komen. Habermas ziet dat als een noodzakelijke voorwaarde voor het voortbestaan van een gezonde democratische samenleving. Waar in vroeger eeuwen de macht van vorsten werd gelegitimeerd door een goddelijke grondslag (de vorst was de plaatsvervanger en woordvoerder van God op aarde), zorgden de Verlichting en de Franse revolutie voor een radicale ommekeer. Niet God en de vorst, maar de burgers zelf moesten de dienst gaan uitmaken. Goddelijke soevereiniteit werd volkssoevereiniteit.[3] In de woorden van Habermas: “Omdat in de moderne samenlevingen de legitimerende kracht van het geloof in de goddelijke roeping van de heersende dynastieën niet langer toereikend was, moest het democratische systeem zich als het ware vanuit zichzelf legitimeren”.

Politieke denkers en filosofen uit die tijd hielden zich bezig met de vraag hoe dat alles vorm moest krijgen. John Locke en Jean-Jacques Rousseau propageerden in dat verband een ‘sociaal contract’[4]. In dat contract zouden rechten en plichten van burgers moeten worden vastgelegd. Dergelijke denkbeelden zag je later concreet terugkomen in de komst van nationale parlementen en grondwetten. Nieuwe instituten en spelregels van jonge, 19e eeuwse democratische natiestaten.

Een paar eeuwen later borduurt Habermas op Locke en Rousseau voort. In zijn publicaties (vooral die uit de tweede helft van de 20e eeuw) schetst hij het belang van een open, democratische publieke sfeer. Mensen moeten zonder druk en dwang op basis van argumenten met elkaar overleggen hoe zij maatschappelijke vraagstukken zouden willen aanpakken en oplossen. Hierbij moet het algemeen belang centraal staan. Habermas spreekt in dit verband van communicatieve rationaliteit. Dialoog die leidt tot redelijke besluitvorming.

Hierbij formuleert Habermas twee principes:

  1. Inclusie: alle betrokkenen moeten als gelijkwaardige deelnemers aan het politieke besluitvormingsproces kunnen deelnemen
  2. Deliberatie: het discursieve karakter van de overlegvormen moet waarborgen dat de besluitvorming is gebaseerd op de kracht van argumenten

Habermas waarschuwt daarbij voor actoren die de publieke ruimte bedreigen: kapitalistische bedrijven die niet het algemeen belang maar het eigen gewin centraal stellen, staten die zich teveel macht toe-eigenen, massamedia die een loopje nemen met de waarheid. Anders gezegd, een dergelijke deliberatieve democratie kan alleen gerealiseerd worden als de markt, de staat en de media hiervoor de ruimte bieden. En Habermas stelt dat die ruimte in toenemende mate onder druk is komen te staan. De leefwereld van mensen wordt steeds meer ‘gekoloniseerd’ door het technocratisch-economisch opereren van bedrijven en overheden, waarbij efficiency en controle centraal staan en de menselijke maat uit het oog wordt verloren. Let wel, Habermas schrijft hier al decennia geleden over, bij de opkomst van het neo-liberalisme in het Reagan-Thatcher tijdperk. We zien tegenwoordig meerdere negatieve gevolgen van de doorgeslagen marktwerking en privatisering.

En nu is er dus een nieuw boek van Habermas. Met de indrukwekkende titel: Ein neuer Strukturwandel der Öffentlichkeit und die deliberative Politik. Het is een eigentijds vervolg op zijn (vrijwel) gelijknamige boek uit 1962[5]. Natuurlijk wilde ik het graag lezen en net als in mijn studententijd heb ik gewacht tot er (in de loop van 2023) een Nederlandse vertaling beschikbaar was. Tot mijn opluchting ontdekte ik dat het slechts om een dun boekje ging, met een nog kleinere kerntekst van 60 pagina’s. Tijdens het lezen raakte ik opnieuw in de ban van Habermas. Misschien zelfs nog wat meer dan vroeger. Want destijds was ik als student politicologie vooral geïnteresseerd in politieke procedures en instituties. Maar sindsdien heb ik ruim 35 jaar als docent communicatie gewerkt en ben ik me juist ook in communicatieve processen gaan verdiepen. Bij Habermas komen beide interessegebieden samen: het politieke en het communicatieve.

In zijn nieuwste boek plaatst Habermas zijn belangrijkste thema’s (publieke sfeer, open discours, deliberatieve democratie) in de tegenwoordige tijd. Hij schetst daarbij de hedendaagse kansen en bedreigingen die door digitalisering en het wijd verbreide gebruik van social media zijn ontstaan. Voor een open gesprek en een vrije uitwisseling van gedachten is een goede informatievoorziening noodzakelijk. Betrouwbare media zijn daarbij een belangrijke voorwaarde. Bij ‘klassieke’ massamedia (radio, dagbladen, televisie) zorgen professionals aan de hand van journalistieke beroepscodes voor de selectie en presentatie van nieuwsberichten. In de woorden van Habermas functioneren zij als “gatekeepers voor de informatiestromen waaruit de burgers hun publieke opinie destilleren”.

Habermas stelt zich de vraag hoe dat nu werkt in de huidige tijd van social media. Deze platform-media zorgen ervoor dat iedereen “het lege raamwerk met eigen communicatieve content” kan invullen. Daar gaat een enorm egalitaire werking vanuit. Op deze nieuwe sociale platforms is iedereen auteur. Habermas ziet dat als een potentieel pluspunt. In principe maakt dit het makkelijker voor iedereen om aan het maatschappelijke debat deel te nemen. Maar Habermas ziet ook schaduwzijden. Social media worden inhoudelijk niet gereguleerd. Iedereen kan posten wat hij/zij wil. Ophef en sensatie leveren meer views en likes op dan genuanceerde beschouwingen en achtergrond-analyses. Habermas wijst daarbij op het gevaar van de vorming van echokamers en filterbubbels.[6] Versterkt door de sturende kracht van algoritmes (en het commerciële verdienmodel daarachter) ontmoeten gebruikers van social media vooral gelijkgestemden en ontvangen zij met name berichten die hun eigen meningen en opvattingen bevestigen. Bovendien is de kans op het verspreiden van nepnieuws op social media groter, omdat er geen inhoudelijke controle plaatsvindt.

Habermas wijst ook op een bij-effect van de populariteit van nieuwe media: de klassieke media komen onder druk te staan. In een poging om de concurrentie met social media het hoofd te bieden signaleert hij een neiging om in de berichtgeving meer aandacht te besteden aan emoties en vermaak.[7] Dat gaat ten koste van de gedegen, evenwichtige informatievoorziening die bij kranten, radio en televisie van oudsher meer was gewaarborgd. Aan de andere kant ziet hij ook dat er nog steeds een markt is voor kwaliteitsmedia. Juist door het gedegen journalistieke werk en de ruimte voor achtergrondverhalen. Dit bleek ook in corona-tijd; in tijden van crisis of grote maatschappelijke onrust neemt de waardering voor en het gebruik van kwaliteitsmedia als betrouwbare bron van informatie toe.[8]

Habermas’ slotwoord is duidelijk. De nieuwe platforms moeten inhoudelijk aansprakelijk worden gesteld voor de nieuwsberichten en meningen die worden gedeeld, ook al worden deze niet door de platforms zelf geproduceerd. Hij maakt hier een belangrijk en cruciaal punt van, met een beroep op de grondwet. Als wij met elkaar een goed functionerende democratische samenleving nastreven, dan is het een “grondwettelijke verplichting om een mediastructuur in stand te houden die het inclusieve karakter van de openbaarheid en het deliberatieve karakter van de openbare menings- en wilsvorming mogelijk maakt”.

Kijk, dat is nog eens een statement. Vrij vertaald: fijn dat iedereen op Facebook, X en TikTok kan doen en laten wat hij/zij wil, maar dat ontslaat dergelijke platforms niet van de verantwoordelijkheid om alle content goed te redigeren. Gebruikers zijn niet alleen consumenten, maar ook burgers. En burgers in een democratie moeten kunnen beschikken over goede, pluriforme, betrouwbare informatie.

Als je het zo op een rijtje zet, zijn die teksten van Habermas misschien moeilijk te doorgronden, maar z’n principes zijn klip en klaar. Volgens sommige critici is het erg naïef om te denken dat burgers in een machtsvrije context tot gemeenschappelijke besluitvorming zouden kunnen komen. Voor anderen is het werk van Habermas juist te radicaal, te kritisch ten opzichte van de vrije markteconomie.

Het denken van Habermas biedt mij een relevant raamwerk waarbinnen de krachten van staatsmacht, media en markt in samenhang worden gepresenteerd en waarbij factoren die de democratie verbeteren of belemmeren worden benoemd. En zolang er geen beter alternatief voor de democratie is bedacht, hebben we veel baat bij denkers die aangeven hoe we de democratie en de grondrechten van burgers kunnen bewaken en versterken. Dat geldt zeker voor denkers van boven de 90 jaar die zelf aan den lijve hebben ervaren hoe het is om in een wrede, moorddadige dictatuur te leven.

Vielen Dank, Jürgen Habermas!

 

NASCHRIFT:

Ik heb na publicatie van dit bericht meerdere reacties op LinkedIn ontvangen. Mensen vroegen mij hoe sociale media adequaat hun content zouden kunnen modereren en redigeren. Op 3 oktober trof ik een interessant opiniestuk van Haydee Sheombar in NRC aan dat precies op die vraag ingaat:

https://www.nrc.nl/nieuws/2023/10/03/stel-dezelfde-eisen-op-sociale-media-als-in-de-echte-wereld-a4176060

 

 

[1] Vele jaren later kwam ik opnieuw in aanraking met het werk van Habermas. Dat was tijdens mijn promotie-onderzoek naar de invloed van media op de publieke opinie ten aanzien van de EU. Habermas toonde zich een warm pleitbezorger van een Europese Grondwet en van verdere versteviging van de democratische grondslag van de EU.

[2] Een bekend voorbeeld is de samenvatting die Harry Kunneman begin jaren ’80 schreef: Habermas’ theorie van het communicatieve handelen; een behapbaar boek van 150 pagina’s.

[3] Zie o.a. Ger Groot in zijn prachtige boek De geest uit de fles (Inleiding).

[4] Pieter Omtzigt toont zich met zijn partij Nieuw Sociaal Contract in zekere zin een navolger van Rousseau.

[5] Strukturwandel der Öffentlichkeit

[6] Diverse onderzoeken naar het bestaan van echokamers leveren verschillende uitkomsten op. Sommige onderzoekers zien dezelfde fragmentering die Habermas signaleert. Anderen laten resultaten zien die de werking van echokamers juist relativeren (zie ook: https://rcommunicationr.org/index.php/rcr/article/view/94 )

[7] In een recent artikel van Rob Wijnberg (de Correspondent) wordt deze tendens duidelijk geïllustreerd: https://decorrespondent.nl/14821/hoe-onze-mediacratie-een-wantrouwenmachine-werd/9b8b7d0e-a48a-0b91-01d4-82ddb456a256

[8] Veel van deze thema’s komen ook ruim aan bod in de laatste edities van het boek De Media-Explosie van (oud-collega) Kees van Wijk. Ik heb in de 5e en 6e druk van dit boek aan meerdere hoofdstukken meegeschreven.

In den beginne was het Woord: over de vele parallellen tussen communicatie en christendom

 

Ik ben opgegroeid in een Nederlands-Hervormd gezin. We gingen naar de kerk, er werd uit de Bijbel gelezen en ik zat op een protestants-christelijke lagere school. Ik heb geen strenggelovige jeugd gehad. Mijn ouders waren, zeker voor die tijd,  behoorlijk vrijzinnig en maatschappelijk betrokken. Er werd veel gepraat, gelezen en geschreven. Mijn vader was godsdienstdocent, hield lezingen en publiceerde boeken en artikelen. Mijn moeder schreef bijbelliederen voor kinderen en heeft daar (in christelijke kringen) grote bekendheid mee verworven.[1]

Woorden deden er dus toe. Voor mijn ouders was het vinden van de juiste woorden van groot belang. Een tekst, een lezing, een lied moest inhoudelijk verantwoord zijn en daarbij aansprekend voor het publiek. Dat is mij met de paplepel ingegoten. Je zou kunnen zeggen dat mijn ouders mij al op jonge leeftijd met woorden lieten spelen.

Ook al ben ik niet meer gelovig, die traditie zit toch in me. Of zoals Louis van Dijk ooit zei: “een hervormde onderbroek krijg je nooit meer uit”. De liefde voor taal en de belangstelling voor allerlei maatschappelijke ontwikkelingen zijn diep in mij verankerd. In die zin is het niet verwonderlijk dat ik na de middelbare school voor de studie Politicologie koos en daarna decennia heb gewerkt als docent Communicatie.

Ik heb deze aanloop nodig om aan te kunnen geven dat de onderwerpkeuze van deze tekst niet uit de lucht is komen vallen. Ik zie namelijk opvallende parallellen tussen veelgebruikte communicatie-termen en woorden die we kennen vanuit de Bijbel en het christelijk geloof. Ik heb er een aantal op een rij gezet.

Laten we beginnen met het woord communicatie zelf. Het is sterk verwant met de term ‘communie’ of ‘heilige communie’ zoals we die kennen in de rooms-katholieke kerk. Deelnemers worden communicanten genoemd. De basis van deze woorden is het Latijnse communis, wat gemeenschappelijk/gezamenlijk betekent. Bij communicatie en bij de communie draait het om delen, samen, deelgenoot worden.

Bij communicatie hoort natuurlijk ook een zender. Ik spaarde vroeger zilverkleurige melkflesdoppen voor de zending. Later werden dit kwartjes en dubbeltjes. Op school stond een miniatuur-kerkje. Als je daar een muntje in deed ging er een belletje rinkelen. De opbrengst ging naar een zendeling die ergens in Afrika of Azië het christelijk geloof probeerde te verspreiden. Er kan me nog de tekst van het Zendingslied herinneren dat we in die tijd zongen:

‘Roept uit aan alle stranden.

Verbreidt van oord tot oord.

Verkondigt alle landen.

Het evangeliewoord’ [2]

Zenden, verspreiden, verkondigen; allemaal werkwoorden die we zowel in de communicatie als in christelijke kringen voortdurend tegenkomen.

In katholieke kring wordt niet over zending gesproken, maar over missie. Dat is natuurlijk een begrip dat ook in communicatiekringen volop wordt gebruikt, maar in een iets andere zin. Hoewel de definities in de vakliteratuur nogal uiteenlopend zijn, kun je stellen dat het bij een missie gaat om wat een organisatie naar buiten toe wil uitdragen. Het Latijnse woord mittere betekent dan ook ‘uitzenden’. Dat verklaart meteen de overeenkomst van het woord missie met de woorden zenden/zending/zender.

Ook het Bijbelse woord apostel heeft een link met het woord zender of zenden. Het Griekse werkwoord apo-stellein betekent wegzenden. Een apostel is dus iemand die weggezonden wordt om elders het geloof te verkondigen. Tegenwoordig zouden we dat een influencer noemen.

Naast zenders kennen communicatieprocessen natuurlijk ook ontvangers. Ook hierbij komt er weer een lied van vroeger bij me op:

‘Hoe zal ik u ontvangen

Hoe wilt gij zijn ontmoet’

In de kerk zijn de leden van de gemeente de ontvangers. Zij ontvangen de zegen aan het einde van de dienst en zij ontvangen de gaven van wijn en brood als ze deelnemen aan het Avondmaal, de communie.

Het woord boodschap is een centrale term voor communicatieprofessionals en voor christenen. Het uit het Grieks afgeleide woord evangelie (ook te vinden in het tekstfragment van Nicolaas Beets hierboven) betekent letterlijk goede of blijde boodschap[3]. Ons woord engel stamt uit dezelfde Griekse bron. Engel (angelos) betekent boodschapper. De kern van communicatie en van het geloof is de boodschap; datgene wat je wilt delen of overbrengen.

De barmhartige Samaritaan door Vincent van Gogh

Als we het hebben over de boodschap komen we in de communicatie-literatuur al snel het woord storytelling tegen. Je moet je verhaal een bepaalde vorm en opbouw geven om het aan te laten slaan. In het nieuwe testament staan vele tot de verbeelding sprekende verhalen van Jezus die gelijkenissen worden genoemd. Denk aan de bekende verhalen over de zaaier of de barmhartige Samaritaan. Jezus probeerde aan de hand van herkenbare vertellingen en vergelijkingen zijn ideeën op zijn volgers over te brengen. Pure storytelling!

Communicatieprofessionals treden vaak namens een organisatie op als woordvoerders of voorlichters.  Ook hier is een vergelijking met de Bijbel te maken. In het oude testament staan meerdere bijbelboeken die naar profeten genoemd;  denk aan Jesaja, Jeremia, Jona, Habakuk. Profeten zijn ‘geroepen om het woord van God te verkondigen’. Het woord profeet heeft een Griekse oorsprong en betekent, vrij vertaald, voor-zegger.  In die zin zou je profeten kunnen beschouwen als de voorlopers van de hedendaagse woordvoerders.[4]

Het modewoord purpose (volgens sommigen een jeukwoord) verwijst naar de identiteit van een organisatie; waar een organisaties voor staat. Dat heeft alles te maken met zingeving en natuurlijk draait het in het geloof ook om zingeving en betekenis. Justin Bieber illustreert dit op duidelijk wijze met zijn lied Purpose:

‘I put my heart into your hands
Here’s my soul to keep
I let you in with all that I can
You’re not hard to reach
And you bless me with the best gift
That I’ve ever known
You give me purpose
Yeah, you’ve given me purpose’

 

Ook op een andere manier kun je verbanden zien tussen communicatie en het christelijk geloof. Ik noem daarbij twee grote namen uit het communicatievak die een duidelijke link hebben met het geloof.[5]

Anne van der Meiden was een van de grondleggers van het communicatievak in Nederland. Hij studeerde theologie en werd predikant. Daarnaast verdiepte hij zich ook in de communicatie. Uiteindelijk werd hij hoogleraar massacommunicatie en public relations. Hij was een veelgevraagde spreker, die zowel op de kansel als tijdens communicatiecongressen zijn publiek mateloos wist te boeien.[6] Na zijn pensionering vertaalde hij de Bijbel in het Twents, zijn streektaal. Je zou Anne van der Meiden als de verpersoonlijking van de band tussen communicatie en het christelijke geloof kunnen zien.

Ook Betteke van Ruler, de grande dame van de communicatie, heeft christelijke wortels. Haar vader was een bekende theoloog naar wie ze is vernoemd, A.A. van Ruler. In een interview met het Reformatorisch Dagblad vertelt ze dat ze afstand heeft genomen van het geloof, maar dat zij net als haar vader graag mensen wil pakken met een boodschap, ze wil laten nadenken.[7]

 

Al met al zijn er dus vele parallellen te vinden tussen communicatie en christendom. Dat is natuurlijk niet verwonderlijk in een land dat al eeuwenlang een christelijke traditie kent. En het is ook niet verbazingwekkend voor een vakgebied waarin het draait om uitwisselen, overtuigen en het geven van betekenis.

Ik begon dit verhaal met een persoonlijke noot en wil daar ook mee eindigen. Voor mij gaat het bij communicatie in de kern om het realiseren van betekenisvolle ontmoetingen. Ik heb dit in mijn blogs meermalen aangegeven. Wie weet dat die invulling is ingegeven door de naam van het kerkgebouw dat in het dorp van mijn jeugd stond: de Ontmoetingskerk.

 

 

[1] Ik heb in eerdere blogteksten stilgestaan bij het leven en werk van mijn ouders; zie http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2179 en http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1156

[2] Deze tekst is geschreven door de bekende 19e eeuwse dichter Nicolaas Beets.

[3] In het oud-Grieks: ευαγγελιον (eu angelion)

[4] In een reactie op mijn tekst geeft Paula Zweekhorst aan dat we Aäron kunnen beschouwen als de oudst bekende woordvoerder. In het boek Exodus staat beschreven hoe hij zijn broer Mozes, die niet zo welbespraakt was, bijstaat en namens hem het woord voert.

[5] Er zijn vast nog meer bekende com-profs met aanwijsbare christelijke roots, maar ik heb niet ieders doopceel gelicht.

[6] Van der Meiden voelde zich op ieder spreekgestoelte thuis. Het Griekse woord voor sprekersplatform is Logeion, de naam van de Nederlandse beroepsvereniging voor communicatie.

[7] https://bettekevanruler.nl/interview-in-het-reformatorisch-dagblad-9-december-2016/

Het is mooi geweest!

“Ik ben me als communicatie-docent steeds meer gaan realiseren dat er een interessante parallel bestaat tussen communicatie en onderwijs. Beide activiteiten draaien om het realiseren van betekenisvolle ontmoetingen”

Na 39 jaar werkzaam te zijn geweest in het onderwijs hang ik mijn schooltas aan de wilgen. Het is letterlijk en figuurlijk mooi geweest. Afgelopen donderdag was er in Diemen een prachtige afscheidsbijeenkomst. Het was overweldigend, mooi, grappig, emotioneel en warm. Om nooit te vergeten! Na nog een paar afrondende klusjes zal ik eind volgende week definitief stoppen met werken.

In deze laatste weken schieten er tientallen gedachten en herinneringen door mijn hoofd. Ik heb geprobeerd daar wat ordening in aan te brengen en die hier te delen.

Als ik terugblik op de afgelopen 39 jaar, dan vallen de vele veranderingen op die hebben plaatsgevonden. Binnen het onderwijs is er een onstuitbare drang om elke 5-6 jaar het roer weer eens flink om te gooien. Ofwel didactisch ofwel organisatorisch ofwel inhoudelijk (of allemaal tegelijk!). Leuke veranderingen en lastige veranderingen. Werken en leven betekent dat je een manier moet zien te vinden om je tot die veranderingen te verhouden. Het heeft mij wel geholpen om zo lang op de hogeschool in Diemen mee te draaien. Never a dull moment.

Daarbij moet ik denken aan een mooie term die bij het vak Medialandschap centraal staat: Remediation. Er komen telkens nieuwe media bij. Vaak dragen die nog enkele kenmerken van oude media in zich, maar ze hebben ook een innovatieve toevoeging. Voor het welslagen van de vernieuwing is het de kunst om een goede balans te vinden tussen vertrouwde elementen die je graag wilt behouden (en die voor herkenning en acceptatie zorgen) en nieuwe elementen die zorgen voor een sprong voorwaarts. Pas na verloop van tijd gaat men begrijpen welke nieuwe mogelijkheden of moeilijkheden de innovatie met zich meebrengt. Vaak met felle discussies tussen voor- en tegenstanders. Dat zien we nu ook bijv. bij innovaties als Chat GTP of AI.

Remediation, dus. Een paar voorbeelden uit mijn loopbaan. VP&I (Voorlichting, Publiciteit & Informatie) was een vrije studierichting die mede door mij werd opgericht in 1987. Ik mocht daar als jong broekie (ik was 29 jaar toen het begon) leiding aan gaan geven, maar de studie had niet tot ontwikkeling kunnen komen zonder op de schouders te staan van de bestaande lerarenopleiding en met name Maatschappijleer en Nederlands. Toen de vrije studierichtingen 10 jaar later moesten worden ‘witgewassen’ (of verdwijnen) kregen we een heuse, erkende communicatie-opleiding. Maar die opleiding had niet kunnen starten zonder voort te borduren op de vrije studierichtingen VP&I, Bedrijfspresentatie & Tekstschrijven. Hogeschool Inholland startte 21 jaar geleden als nieuwe, locatie-overstijgende hogeschool, maar werd gegrondvest op vier bestaande hogescholen. In het nieuwe programma dat ons team 10 jaar geleden ontwikkelde kwamen al bestaande minoren in een nieuw jasje terug in projecten als De Redactie, Meet the Press en De Strategie. Allemaal Remediation: vernieuwingen die voortborduurden op wat er al was maar daar weer iets nieuws aan toevoegden.

Soms hoor je mensen bij een verandering verzuchten: ”ze hebben weer eens wat bedacht”, of “dat deden we 20 jaar geleden ook al”. Ik heb al die jaren geprobeerd niet cynisch te zijn, maar open, nieuwsgierig en constructief. Ik heb vol gas gegeven als ik enthousiast was en ik opereerde meer terughoudend als ik mijn bedenkingen had. Maar zonder brandstapels op te richten en de boel in de fik te steken. Dat ligt niet in mijn aard. Ik leerde als Bob Dylan fan al jong dat ‘The times they are a changin’. Don’t stand in the doorway; don’t block up the hall! En als gymnasiast las ik verhalen uit de Metamorfosen van Ovidius en leerde ik over ‘panta rhei’ (alles stroomt). Veranderingen horen erbij. Ze zijn niet altijd gelukkig of succesvol of naar je zin, maar wij zullen ons altijd tot die veranderingen moeten zien te verhouden. Meebewegen, andere wegen inslaan, voorop lopen, bijsturen, wat tegengas geven, keuzes maken, kansen creëren. Zo heb ik de afgelopen 39 jaar steeds willen opereren.

En als ik nu terugblik doe ik dat met een mengeling van voldoening, plezier en dankbaarheid.

Ik denk daarbij natuurlijk aan de ontmoeting met vele generaties studenten. Ze hebben me door de jaren heen geïnspireerd en bij de les gehouden. Ze brachten met al hun dromen, problemen en uitdagingen letterlijk en figuurlijk de wereld het klaslokaal in. Dertig jaar geleden vooral Havisten, de nodige VWO-ers en een enkele MBO-er. Tegenwoordig evenveel MBO-ers als Havisten en nog maar een enkele VWO-er. Dertig jaar geleden bijna allemaal ‘kaaskoppen’; slechts een enkele student met een kleurtje. Tegenwoordig een kosmopolitische klas met studenten uit alle windstreken. Dertig jaar geleden krijtjesborden, pennen en papier. Nu powerpoints, digitale leeromgevingen, smartphones en laptops. Dertig jaar geleden studenten die bijna allemaal op kamers woonden en zich volop overgaven aan het studentenleven. Nu een ruime meerderheid die bij pa en ma blijft wonen en de studie combineert met bijbaantjes, sport en andere activiteiten. Kortom, de hedendaagse student is in meerdere opzichten anders dan de student uit de jaren ’80 en ’90 van de vorige eeuw.

Op studiereis in Sarajevo; april 2023

Ik heb het altijd heel leuk en leerzaam gevonden om met studenten op stap te gaan. Studiereizen in binnen- en buitenland. Het zullen er tientallen zijn geweest. Een prachtige manier om te leren, te onderzoeken en ervaringen op te doen. Een mooie mix van leerzaam, leuk, sociaal, avontuurlijk en uitdagend. Als studenten jaren later zich nog iets bijzonders herinneren van de studie is het heel vaak de studiereis.

Ik ben heel trots op alle oud-studenten die op uiteenlopende plekken in het communicatie-landschap aan de slag zijn gegaan. Maar ook daarbuiten: van restauranteigenaar tot schilder en van burgemeester tot yogadocent. Ik ervaar het als heel waardevol dat ik nog steeds contact met veel oud-studenten heb: via de mail, op LinkedIn of in persoonlijke ontmoetingen.

En dan die roemruchte VP&I-tijd. Het was pionieren. Heel uniek, heel nieuw, heel anders. Ik weet niet wat het precies was, maar iedereen praat er ook na 30 jaar nog steeds met veel warmte en waardering over. Veel oud-collega’s en oud-studenten hebben dat echt als een heel bijzondere tijd ervaren. En ik ook! Velen zien mij nog steeds als Mister VP&I. Een mooi compliment, maar na die VP&I-tijd hield het voor mij niet op. Er volgden nog 25 andere bijzondere onderwijsjaren.

Ik ben blij dat we met VP&I en de Communicatie-opleiding die daarop volgde een impuls hebben kunnen leveren aan de vorming en verdere ontwikkeling van het communicatie-onderwijs en de professionalisering van het communicatie-vak. Ik heb geprobeerd daar mijn steentje aan bij te dragen als docent en manager en als lid van diverse commissies van onze opleiding , door het schrijven van studieboeken en andere publicaties, en door mee te draaien in landelijke overleggen. Daarnaast ben ik ook trots op het promotieonderzoek dat ik ruim 10 jaar geleden afrondde; een mooie persoonlijke mijlpaal.

Uiteraard wil ik ook stilstaan bij alle collega’s met wie ik door de jaren heen zo fijn heb samengewerkt. Ik wil hen graag bedanken voor de vele vormen van samenwerking, de sfeer, de betrokkenheid, de warmte, de humor, de kamergesprekken, de etentjes, het lief en het leed. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar ik weet van andere werkkringen dat zo’n fijne vorm van collegialiteit lang niet overal voorkomt.  Mijn collega’s ik zeker ga missen.

Ik ga afronden met de vraag die mij het meest gesteld is, het afgelopen jaar, is: wat ga je doen als je gestopt bent met werken? Inmiddels heb ik er een standaardantwoord op: dat weet ik niet en dat wil ik ook graag open houden. Ik heb bijna 40 jaar in het onderwijs gewerkt en ik heb al die tijd geleefd met ritmes van agenda’s, lesroosters, vergaderingen en contacturen. Dat ga ik nu loslaten en ik wil eerst eens ervaren hoe dat voelt. En als dat ongemakkelijk voelt, dan komen er vast wel weer dingen op mijn pad. Maar misschien voelt het wel heerlijk.

Bovendien is er natuurlijk altijd al een leven naast het werk geweest en dat zal er ook zijn nu ik met pensioen ga.

Marja en de kinderen hebben voor mij altijd op de eerste plaats gestaan. En dat blijft zo. Het is alleen maar mooier en drukker geworden met die fijne schoonkinderen en lieve kleinkinderen die erbij zijn gekomen. Marja is er al die 39 jaren bij geweest (en meer; we kennen elkaar inmiddels 45 jaar). Ze heeft alles meegemaakt. De pieken en de dalen. Mijn grootste dank en waardering gaan dan ook uit naar haar: mijn klankbord, steunpilaar, klaagmuur, thuishaven en sparringpartner.

En dan mijn kinderen: zij zijn vanaf hun babyjaren tot nu voor mij een onuitputtelijke bron van warmte, liefde, inspiratie en plezier. Het is heerlijk om hun vader te zijn. Ik genoot van hun eerste lachjes, stapjes en woordjes. En later, toen ze tieners waren, hielden ze me scherp door te vertellen wat er in de mode was, en welke muziek of artiesten populair waren. Daar kon ik dan weer voor de klas goede sier mee maken. En nu geniet ik van onze volwassen gesprekken over werk, relaties, maatschappelijke ontwikkelingen en hun toekomstplannen. Ik ben heel trots op wie ze zijn en wat ze doen. Ze maken ieder op zijn/haar eigen manier de wereld een stukje mooier.

Kortom, ik mag van geluk spreken.

Ik kijk met veel voldoening en plezier terug en met veel belangstelling vooruit. Er breekt een nieuwe fase aan, waarin ik graag op enkele fronten actief wil blijven en worden. Niet in deze laatste plaats: het schrijven van blogs. Ik blijf heel graag op deze plek mijn ervaringen, inzichten en gedachten delen.


Over blogs gesproken: op mijn verzoek en met volle medewerking van Hogeschool Inholland (waarvoor mijn grote dank) is besloten om een mooi boekje te maken van al mijn blog-teksten die betrekking hebben op communicatie en onderwijs. Een afscheidscadeau voor mij en van mij. Hogeschool Inholland biedt mij deze fraaie uitgave aan die ik op mijn beurt weer kan delen met collega’s, relaties en andere geïnteresseerden.

Bestemming onbekend. Over een studiereis naar Sarajevo

 

Toen we een aantal maanden geleden vertelden dat de studiereis naar Sarajevo zou gaan, keken onze studenten ons met grote ogen aan. “Hè?”. “Wat is dat voor een stad?” “Waar ligt dat?” Na afloop van de introductie-bijeenkomst hoorde ik enkele teleurgestelde geluiden. Ik maakte daaruit op dat veel studenten hadden gehoopt op een bekende bestemming, zoals Berlijn, Praag of Milaan.

Sinds een paar jaar bieden we op onze hogeschool een keuzeprogramma aan voor studenten Toerisme en Communicatie. Binnen dit traject moeten studenten een promotieplan ontwikkelen voor een door ons aangewezen buitenlandse stad, waarbij elke projectgroep een specifieke doelgroep krijgt toegewezen. Een collega stelde voor dit voorjaar voor Sarajevo te kiezen. Hij had daar een paar interessante contacten.

In korte tijd nam dit plan concrete vormen aan, mede dankzij de enthousiaste reacties van de partners in Sarajevo. In nauwe samenwerking stelden we een gevarieerd programma samen met een welkomsborrel, een ontvangst op de universiteit, presentaties door lokale toerisme- en reisorganisaties, een stadswandeling, een dagexcursie naar Mostar en een iftar-maaltijd (ons verblijf viel samen met de Ramadan).

De studiereis, inmiddels een paar weken geleden, was een groot succes. De studenten waren blij verrast door en onder de indruk van de vele gezichten van Sarajevo: ontmoetingsplaats van religies, speelbal van Europese grootmachten, kruispunt van handelsroutes, strijdperk van oorlogszuchtige nationalisten, uitvalsbasis voor natuurexcursies en wintersport.

Zo leerden de studenten hoe Sarajevo 500 jaar lang onderdeel uitmaakte van het Ottomaanse rijk, waaraan het zijn oude stadskern met koffiehuizen, bazaars en koperwerkplaatsen te danken heeft.

Ze zagen de pronkerige gebouwen uit de Habsburg-tijd en stonden op de plek waar in 1914 de Oostenrijkse kroonprins Franz-Ferdinand en zijn vrouw Sophie werden vermoord (waarna in Europa de Eerste Wereldoorlog ontbrandde).

Ze hoorden van de eigenaar van een reisorganisatie hoe hij zich als kleine jongen drie jaar lang schuil moest houden omdat de stad tussen 1992 en 1995 werd belegerd door Servische nationalisten. Ze bezochten musea waarin de gruwelen van die recente oorlog werden getoond. Ze zagen overal in de stad nog muren met kogelgaten (een studente zei: “ik was toen nog niet geboren, maar wat er toen hier in Bosnië gebeurde, gebeurt nu weer in Oekraïne”).

 

 

 

 

 

Ze namen op een avond bij zonsondergang deel aan een iftar-maaltijd op een heuvel met een prachtig uitzicht over Sarajevo. Samen met honderden inwoners van de stad.

Ze genoten van de mooie omgeving en namen de kabelbaan naar een van de bergtoppen om van het uitzicht te genieten. Daar begrepen ze pas goed dat Sarajevo zo’n geschikte locatie was voor de Olympische Winterspelen van 1984.

Ze merkten hoe mensen met uiteenlopende religies naast elkaar kunnen leven. In het centrum troffen ze kerken, moskeeën en synagogen vrijwel naast elkaar aan.

Ze profiteerden van de lage prijzen in de restaurants en cafés. Zoals een student zei: “De reis zelf was wat duurder, maar de goedkope verblijfskosten maken veel goed”.

En, zeker niet onbelangrijk: ze voelden zich veilig en welkom.

Al met al denk ik dat het voor de studenten geen lastige opgave zal worden om promotieplannen voor Sarajevo te maken. En we hebben als team geleerd dat het juist de moeite waard is om een minder bekende bestemming te kiezen. Dat is verrassender, leerzamer en uitdagender.

 

P.S. (19 juni 2024) Een jaar na deze studiereis zie ik een foto van muurschilderingen die de Nederlandse kunstenaar Hugo Kaagman na de oorlog in voormalig Joegoslavië heeft aangebracht op gebouwen in Sarajevo. Een van die kunstwerken heet Peace Talks. Ik heb die afbeelding in 2012 gebruikt voor de omslag van mijn dissertatie. Met toestemming overigens van Hugo Kaagman. Ik wist destijds dat hij die werken in Sarajevo had gemaakt, maar was dat weer vergeten. Heel jammer, anders was er er vorig jaar nog even gaan kijken.

De dubbele waarde van een diploma

 

Het is mooi om als docent te ervaren hoe het begeleiden van studenten bijdraagt aan hun ontwikkeling. Zoals een collega het noemde: we lopen een stukje mee met jonge mensen in een belangrijke fase van hun leven. De kers op de taart is uiteindelijk het moment dat de student zijn diploma in ontvangst neemt.

Een diploma is een waardevol getuigschrift. Dat wisten de oude Grieken al, want zij hadden de gewoonte om belangrijke documenten in tweeën te vouwen. Om te voorkomen dat de tekst zou worden beschadigd. Daar ontlenen we ons woord diploma aan: di-ploun is oud-Grieks voor dubbelvouwen.

Bij de opleiding waar ik werk reiken we twee keer per jaar diploma’s uit. In september en in maart. Ik vind het iedere keer weer bijzonder om bij het uitreiken van diploma’s aanwezig te zijn. Voor mij zijn het de hoogtepunten van een collegejaar. Studenten ontvangen na vier, vijf jaar studie (enkelen doen er wat langer over) hun welverdiende getuigschrift. Een concreet en tastbaar document dat aangeeft dat aan alle formele eisen van de opleiding is voldaan. Daar is altijd ook een cijferlijst aan toegevoegd met alle studieonderdelen en behaalde resultaten.

Het bereiken van deze mijlpaal wordt gevierd met een feestelijke ceremonie waarbij de studenten in aanwezigheid van familieleden en vrienden in het zonnetje worden gezet. Ze worden toegesproken, ondertekenen hun getuigschrift en gaan op de foto.

Ik heb de afgelopen 37 jaar naar schatting 60 diploma-uitreikingen bijgewoond, met in totaal misschien wel 1500 afgestudeerden. Daarvan heb ik er honderden persoonlijk toegesproken. Sommige bijeenkomsten staan mij nog scherp voor de geest, ook al zijn ze al lang geleden. Van kleine lokaaltjes en grote zalen op de hogeschool tot massa-bijeenkomsten in de RAI en de Amsterdam Arena (in de megalomane beginjaren van Inholland). Ook de namen en gezichten van veel studenten kan ik nog zo oproepen, al moet ik eerlijk bekennen dat ik er ook heel wat zijn die ik me niet meer echt kan herinneren.

 

Van al die diploma-uitreikingen blijft mij vooral de bijzondere mengeling van formaliteiten en vrolijkheid bij. Bij onze opleiding vonden en vinden we het altijd belangrijk dat elke student persoonlijk wordt toegesproken, dat de documenten in orde zijn, dat de lokalen aan kant zijn, etc. Daarnaast proberen we met muziek, bloemen en een borrel ook voor sfeer en ontspanning te zorgen. Zo kan iedereen genieten: de studenten die glunderend hun diploma in ontvangst neemt, de ouders die stralen van trots en de vrienden en vriendinnen die high fives en knuffels uitdelen. En natuurlijk genieten wij, docenten, ook volop mee.

Door de jaren heen heb ik steeds beter leren ontdekken wat de waarde van het diploma is. Dat is niet zo zeer dat je je voortaan ‘Bachelor’ mag noemen (er lopen in de praktijk ook goede vakmensen zonder passend diploma rond). Het zit ook niet in de bijbehorende cijferlijst. Het is natuurlijk fijn als je gemiddeld een 7 hebt behaald, maar ik heb ervaren dat het voor de ene student soms een grotere prestatie is om een 6 te halen, dan voor een andere die een 8 scoort.

De waarde zit vooral in het feit dat de student het hele studietraject heeft afgerond. Soms fluitend en vlot, soms met pijn en moeite. Die laatste categorie komt meer voor dan de eerste. Dat ligt soms aan de zwaarte van de studie, maar vaker aan de complexe problematieken waarmee veel studenten te maken hebben: geldzorgen, lichamelijke klachten, relatieperikelen, spanningen in het gezin, depressies, verlies, criminaliteit, etc. Deze vraagstukken die we kennen uit de media werken door tot in het klaslokaal, al is dat niet altijd heel zichtbaar. Soms zien we alleen maar het topje van de ijsberg. De afgelopen jaren heeft corona daar natuurlijk nog een negatieve schep bovenop gedaan.

Wat belangrijk is dat studenten die de finish hebben bereikt kunnen zeggen: het is gelukt! Ze zijn geslaagd omdat ze erin zijn geslaagd om niet alleen het eindniveau van de opleiding te behalen, maar ook om tijdens dat meerjarige traject allerlei hindernissen te overwinnen. Die twee elementen vormen wat mij betreft de waarde van het diploma. Dat is een dubbele waarde; toch nog een beetje in de geest van de oude Grieken.

(P.S. Ik heb gisteren voor het laatst diploma’s uitgereikt. Ik ga namelijk over een paar maanden met pensioen. Na afloop voelde ik me voldaan, maar ook wat weemoedig. Ook een beetje dubbel, dus)