In de afgelopen weken waarin Trump en Musk het nieuw beheersten las ik de biografie MachineMan over het leven van Eise Eisinga (1744-1828).  Eise Eisinga is bekend geworden vanwege de bouw van een imposant planetarium in zijn woonhuis in Franeker. Dat planetarium, het oudste nog werkende exemplaar ter wereld, is nog steeds te bewonderen en heeft sinds kort ook het predicaat Unesco Werelderfgoed gekregen. Dat was tot voor kort ook zo ongeveer alles wat ik van Eise Eisinga wist. En hoewel het bouwen van een planetarium al heel indrukwekkend is, zeker in die tijd, blijkt hij op veel meer terreinen actief te zijn geweest en keuzes te hebben gemaakt die ook 200 jaar na zijn dood nog inspirerend zijn.

Leven en werk in een tijd van omwentelingen

Historicus Sandra Langereis, die al eerder tekende voor een indrukwekkende biografie van Erasmus, schetst niet alleen het boeiende levensverhaal van Eise Eisinga, maar neemt de lezer ook mee naar de tijd waarin deze bijzondere Fries heeft geleefd. De tweede helft van de 18^e eeuw en het begin van de 19e eeuw. Het is de tijd van de Franse revolutie, van de opkomende industrie, van de strijd tussen orangisten en patriotten in Nederland, van de bezetting van ons land door de Pruisen en door Napoleon en de tijd waarin Nederland een Koninkrijk wordt.

Eise Eisinga komt in deze biografie naar voren als een man die van veel markten thuis is: wolkammer, rekenwonder, planetariumbouwer, patriot, bestuurder, balling, volksopvoeder, belastinginner, parlementariër, armenzorger. En niet te vergeten: echtgenoot (hij trouwt twee keer), vader en grootvader.

Eise wordt gepresenteerd als een vakman. Zijn vader Jelte heeft zijn ontwikkeling gestimuleerd. Zowel door hem te (laten) opleiden als handwerksman (wolkammer, timmerman) als door het laten volgen van onderwijs op hoog niveau. Er bestaat in die tijd een hybride onderwijssysteem met zowel theoretische als technische vakken. Vader Jelte heeft een hout-werkplaats en bouwt eigenhandig een klavecimbel. Dat alles helpt Eise om een goede start te maken als hij zelf in Franeker zijn eigen bedrijf op poten zet. Eise is dus een hoog opgeleide (praktisch en theoretisch) vakman. Daarmee dwingt hij respect af. Maar hij is niet van adellijke bloede, terwijl alle bestuurders in die tijd (steden, gewesten, universiteiten) dat wel waren. Dat zal hem gefrustreerd hebben.

Eise heeft grote belangstelling voor de astronomie. Hij laat zich inspireren door de ideeën van Newton (beweging van planeten door aantrekkingskracht). Er heersen in die tijd allerlei vormen van doemdenken en er heersen ook veel waan-ideeën over astronomie. Desinformatie en complottheorieën zijn dus van alle tijden. Mede om die te ontkrachten gaat Eise zelf een planetarium bouwen. Om iedereen te laten zien hoe ons planetenstelsel functioneert. Hij doet dat in zijn eigen huis. Zoals zijn vader zelf thuis minutieus een klavecimbel bouwde.

Eise maakt ook een snelle opmars in het lokale bestuur. Hij zet zich in voor de armenzorg. Hij laat zich, met als veel anderen (vooral patriotten) inspireren door het revolutionaire denken in Frankrijk en de Verenigde Staten: rechten voor burgers, gelijkwaardigheid, democratie in plaats van autocratie.

In Nederland is er strijd tussen Orangisten olv stadhouder Willem V en de patriotten. Als Willem V er niet in slaagt de patriotten goed aan te pakken krijgt hij hulp van het Pruisische leger (Willem is getrouwd met een Pruisische vrouw) dat Nederland binnen een maand verovert (1787). Oranjegezinden en Pruisen nemen wraak. Veel patriotten worden gevangen genomen of slaan op de vlucht. Eise vlucht ook, naar Duitsland (Gronau). Hij laat vrouw en kinderen achter. Zijn vrouw overlijdt in 1788. De familie ontfermt zich over de kinderen. Eise vindt daarna een nieuwe woon- en werkplaats in Groningen. Dichter bij huis. Daar trouwt hij opnieuw. Vrij snel daarna wordt hij gearresteerd en moet voor een jaar de cel in. In 1792 is Eise weer vrij man, maar met beperkingen (hij mag vijf jaar lang niet in Friesland komen en geen publiek ambt bekleden).

In 1795 volgt de Franse bevrijding/bezetting. Oranjegezinden bestuurders worden afgezet, maar er volgt geen bijltjesdag. Er komen vrije verkiezingen. Eise wordt gekozen in het provinciale bestuur. Hij zet zich in voor het behoud van de universiteit van Franeker (naast Latijn wordt er ook college gegeven in het Nederlands; er komt naast de klassiek studies als recht en theologie ook ruimte voor meer praktijkgerichte disciplines).  Eise wordt ook landelijk actief in de politiek. Hij werkt mee aan de Bataafse grondwet. Nederland krijgt voor het eerst een vorm van parlementaire democratie. Niet veel later komt Napoleon aan de macht en draait vanaf 1806 al de vernieuwingen de nek om. Adellijke bestuurders komen weer terug. Een enorme desillusie voor patriotten en Bataafse revolutionairen.

In de tussentijd is Eise teruggekeerd naar Franeker. Met hulp van zijn kinderen houdt hij het planetarium in stand. Hij krijgt zelfs bezoek van Koning Willem I en kort daarna wordt het planetarium aangekocht als nationaal erfgoed. Na zijn dood zullen zijn kinderen en (achter-)kleinkinderen tot ver in de 20e eeuw zorg blijven dragen voor het planetarium.

Waarom is het verhaal van Eise Eisinga zo inspirerend voor mij

Omringd door autocraten. Zo voel ik me tegenwoordig als ik kijk naar het internationale nieuws. Over Poetin, Xi en Orban ben ik niet meer verbaasd, maar wat president Trump de afgelopen weken laat zien gaat alle perken te buiten. Waar Eise Eisinga hoop putte uit de democratische principes van de Amerikaanse revolutie, lijkt de huidige Amerikaanse president die kostbare erfenis van zijn eigen land te verkwanselen. Eise zette zich op lokaal, provinciaal en landelijk niveau in voor de rechten van de burgers en voor democratie. Het moet een geweldige ervaring voor hem zijn geweest dat veel van zijn idealen werden gerealiseerd tijdens de Bataafse Republiek. De komst van Napoleon maakte een einde aan die droom en zal een enorme desillusie hebben opgeleverd. Net zoals mensen in Europa in shock zijn door de vijandige opstelling van Trump. Maar de Bataafse Republiek legde wel de kiem voor de latere uitbreidingen van het kiesrecht en de vorming van een parlementaire democratie. Een stap achteruit, twee stappen vooruit. Op langere termijn hoop ik ook dat de democratische instituten bij ons voldoende robuust zijn om aanvallen van extremisten te weerstaan.

Eise Eisinga was ook actief in de armenzorg en vond het zijn plicht mensen te onderwijzen en desinformatie te bestrijden. Hij was net als Elon Musk in de ban van het heelal en de planeten, maar hij maakte daar geen megalomaan ego-project van. Zijn planetarium was in de eerste plaats een educatief project. Voor het nut van het algemeen. Niet voor eigen gewin. Ook dat vind ik inspirerend. Wetenschap, onderwijs en innovaties moeten ten goede komen aan ons allemaal. Het is ongezond en gevaarlijk als op het terrein van nieuwe technologieën, informatievoorziening en AI alle macht in de handen van een kleine groep multimiljardairs ligt. Zeker ook als die macht zich gaat vermengen met autocratische politieke macht.  Eise Eisinga heeft laten zien dat het anders moet en anders kan. Hij was een grote geest, een Elon Musk of Mark Zuckerman van zijn tijd. Maar het ging hem niet om persoonlijke macht of rijkdom. Hij gebruikte zijn talenten om anderen vooruit te helpen.

Ik hoop dat er de komende tijd steeds meer mensen de moed hebben om zich uit te spreken voor de principes die Eise Eisinga zo belangrijk vond. Die principes zijn onverminderd actueel.

 

(Reageren op mijn blogs kan helaas niet meer via de reactie-functie. Deze heb ik afgesloten vanwege de vele spam-berichten. Reacties via LinkedIn zijn zeer welkom!)