Gisteren, op de dag dat de Belgen verplicht naar de stembus gaan (België kent een stemplicht en er staan maar liefst drie verkiezingen op het programma: regionale, federale en die voor het Europees Parlement. Een super-verkiezingsdag, waar alle Belgen met spanning naar uitzien), gisteren dus, schiet een zwaarbewapende man in het Joods Museum in het hart van Brussel vier mensen dood.

We moeten vrezen dat het een doelgerichte en dus antisemitische aanslag is. Brussel, de stad van de EU, maar ook de stad van Jacques Brel. Zijn lied Voir un ami pleurer borrelt bij het horen van dit schokkende nieuws direct bij me op. Een van de indrukwekkendste liederen van Brel. De passage: ni le courage d’être juifs is raak en actueel. Er is moed voor nodig om joods te zijn. Ook in het Europa van vandaag zijn joodse inwoners niet veilig. Hebben wij de moed om te zeggen: dat zijn onze vrienden? In Brel’s woorden: tous ces hommes qui sont nos frères: niet alleen juifs of nègres, maar ook homo’s, moslims, Roma?

 

Bien sûr il y a les guerres d’Irlande

Et les peuplades sans musique

Bien sûr tout ce manque de tendres

Il n’y a plus d’Amérique

Bien sûr l’argent n’a pas d’odeur

Mais pas d’odeur me monte au nez

Bien sûr on marche sur les fleurs

Mais voir un ami pleurer!

 

Bien sûr il y a nos défaites

Et puis la mort qui est tout au bout

Nos corps inclinent déjà la tête

Étonnés d’être encore debout

Bien sûr les femmes infidèles

Et les oiseaux assassinés

Bien sûr nos cœurs perdent leurs ailes

Mais mais voir un ami pleurer!

 

Bien sûr ces villes épuisées

Par ces enfants de cinquante ans

Notre impuissance à les aider

Et nos amours qui ont mal aux dents

Bien sûr le temps qui va trop vite

Ces métro remplis de noyés

La vérité qui nous évite

Mais voir un ami pleurer!

 

Bien sûr nos miroirs sont intègres

Ni le courage d’être juifs

Ni l’élégance d’être nègres

On se croit mèche on n’est que suif

Et tous ces hommes qui sont nos frères

Tellement qu’on n’est plus étonnés

Que par amour ils nous lacèrent

Mais voir un ami pleurer!

 

 

“Europa is geen land, maar ieder land in Europa is wel Europees”

>>>> over eenheid en verscheidenheid >>>>

 

Europa was een prinses uit Phoenicië (het huidige Libanon) die door Zeus, in de gedaante van een witte stier, werd meegevoerd naar Kreta. Daar verwekte hij kinderen bij haar en legde daarmee de basis voor de Europese beschaving.[1]  Beschaving die is voortgekomen uit wat in het Engels ‘the rape of Europe’ wordt genoemd.

Is er sprake van een Europese cultuur, een Europese identiteit? Die vraag is door velen opgeworpen en speelt ook een speciale rol in het debat over de EU. Dit vierde perspectief in deze serie blogs haakt bij deze vraag aan. Dit keer dus geen oorlog en vrede, kolen en staal, markt en munt, maar kunst en cultuur.

 

Europa als museum en chique winkel

In de vijftiende eeuw beleefde het toenmalige Europa zowel een dubbele inbreuk als een bijzondere ‘uitbraak’. De inbreuken werden gevormd door het oprukkende Ottomaanse Rijk op de Balkan en invasie van de Moren in Spanje.  Tegelijkertijd wordt aan de andere kant van de Atlantische Oceaan een ‘Nieuwe Wereld ‘ontdekt. Door confrontatie met andere culturen en werelden wordt het besef van het eigene van Europa manifest. Europa als christelijk bastion tegenover de islam en als leidende beschaving voor de Nieuwe Wereld.[2] Velen zien dat ook vandaag nog als de plaats en taak van Europa. Hoe het ook zij, Europa wordt het continent van ontdekkingsreizen en imperialisme, van Renaissance en Reformatie, van Verlichting en democratie, van industrialisatie en kapitalisme. En dat allemaal geworteld in de judeo-christelijke traditie en gevormd door de Grieks-Romeinse oudheid. Op die basis heeft Europa grote zonen en dochters gebaard en veel kunst- en cultuurschatten voortgebracht. Pieter Steinz biedt in zijn recente boek Made in Europe (met als veelzeggende ondertitel: De kunst die ons continent bindt) een indrukwekkende staalkaart van alles wat Europa bijzonder en prachtig maakt.  Van Shakespeare, Mozart en Rembrandt tot Ferrari, Dior en Rolex. Je zou er als Europeaan bijna van naast je (Prada-) schoenen gaan lopen. Als bewijs zien we hoe toeristen uit andere werelddelen juist naar Europa komen om deze schatten te zien en te kopen. Europa als museum en als chique winkel.

 

Eenheid

Columnist Bert Wagendorp van De Volkskrant prijst Made in Europe aan als het broodnodige tegengif om het klimaat van euroscepsis mee te bestrijden. Eén stap verder en we zien Europa als een verheven beschaving, als een superieur idee, als een supra-nationale droom die we vooral tegenkomen bij kosmopolieten, kunstenaars en andere elite-figuren. Dat Europa borduurt voort op het pan-Europese perspectief van mensen als Lord Byron en graaf Coudenhove-Kalergi. Mensen die op grond van hun afkomst en scholing (en dankzij familie-kapitaal) over grenzen durfden en konden kijken. Uit intense nieuwsgierigheid, uit oprecht beleefde lostverbondheid, uit afkeer van benepen nationalisme, maar soms ook uit een soort verheven plichtsbesef: als moderne ridders die de eer van Europa dienden te bewaken en bewaren.

 

Verscheidenheid

Er zijn natuurlijk ook Europeanen die een ander geluid laten horen. In meest extreme vorm zijn dit de nationalisten die zich zo sterk identificeren met hun eigen regionale of nationale geboortegrond, taal of geschiedenis dat ze elke vorm van vermenging afwijzen. Zij keren zich naar binnen. Juist intensievere vormen van Europese samenwerking aan de ene kant en de instroom van migranten anderzijds voeden het gevoel van ‘verlies’. Zij herkennen zich niet in de hedendaagse multi-nationale en multi-culturele context. [3] Minder extreem is het perspectief van mensen die aangeven dat je juist het eigene van je land, je volken en je cultuur moet koesteren om zo tot waardering van het andere te kunnen komen. Zo omschrijft Cees Nooteboom hoe hij zijn liefde en bewondering voor het Frans, het Catalaans en het Portugees alleen maar optimaal kan verwoorden in zijn eigen moedertaal.[4]  In het Frans wordt deze visie mooi samengebald in de slogan: Vive la différence.

 

Cynici en critici

Naast de kosmopolieten, de xenofobe nationalisten en de genuanceerde verschillen-liefhebbers is er nog een aparte categorie: die van de cynici of critici. Zij betogen dat Europa niet bepaald de zetel der beschaving is, maar de wereld juist de ergste rampspoeden heeft gebracht. Een eeuwenlang spoor van oorlog en verderf: concentratiekampen, genocide, kruistochten, slavernij, kolonialisme.

 

Vertaling naar de EU

Al de genoemde beelden en typeringen benadrukken soms de samenhang en soms juist de verscheidendheid van Europa. Of ze belichten het goede, dan wel het kwade dat ons continent heeft voortgebracht. Regelmatig zien we in debatten over de EU deze beelden in verhulde of onverhulde vorm de kop opsteken. Kijk maar naar de verkiezingsleuzen van sommige politieke partijen (Hun Brussel, Ons Nederland; Love Britain, vote UKIP; Europa JA). Ze beantwoorden vaak aan diepgewortelde sentimenten. Joep Leerssen benadrukt dat het hierbij gaat om stereotypen en dat het “kwalijk en dom” zou zijn om die tot leidraad te verheffen bij de keuzes die we als burgers binnen Europa moeten maken.[5] Bij het direct vertalen van deze beelden naar de politieke context en de praktijk van de EU  liggen gemeenplaatsen en simpel wij-zij of JA-NEE denken op de loer. De werkelijkheid is daar veel te rijkgeschakeerd en complex voor. Europa moet geen eenheidsworst worden, maar kan zich ook geen hoog opgetrokken grenzen veroorloven. De EU biedt geen oplossing voor alle problemen, maar het is ook geen boze buitenstaander. Europa is geen land, maar ieder land in Europa is wel Europees.

 

 

[1] Zie o.a. Ovidius’ Metamorphosen

[2] Zie o.a. Peter Sloterdijk: Kristalpaleis (20xx) en Joep Leerssen: Spiegelpaleis Europa (2011).

[3] Zie o.a. Paul Scheffer: Het land van aankomst (2009); Zygmunt Bauman: Liquid times (2007).

[4] Cees Nooteboom: Deontvoering van Europa (1993).

[5] Joep Leerssen: Spiegelpaleis Europa (2011).