Mijn oog valt op een artikel over een grote tentoonstelling in Amsterdam over het werk van de Duitse kunstenaar Anselm Kiefer. Ik moet toegeven dat ik niet echt bekend ben met het werk van Kiefer. Maar de titel van deze blockbuster tentoonstelling (zowel in het Stedelijk Museum als in het van Gogh Museum) trekt onmiddellijk mijn aandacht: Sag mir wo die Blumen sind. Dat is het bekende lied van Marlène Dietrich. Het toeval wil dat ik juist de dag daarvoor heb gelezen dat dit lied oorspronkelijk is geschreven door de Amerikaanse folk-zanger Pete Seeger. Dat had ik weer ontdekt nadat ik de film A Complete Unknown over Bob Dylan had gezien. En dan is er ook nog een link van de tekst met Rusland en Oekraïne. Alle reden om de oorsprong en verspreiding van dit lied uit te pluizen. 

 

Bob Dylan, A Complete Unknown

Als rechtgeaarde Bob Dylan fan ging ik een paar maanden gelden naar de film A Complete Unknown. Over de opkomst en doorbraak van de jonge Dylan in het New York van vroege jaren ’60. Ik had vooraf meerdere positieve recensies gelezen en ik moet zeggen: die kloppen helemaal. Ik weet niet of hij nog in de bioscopen te zien is, maar ik vind het een aanrader. Ook als je geen grote Dylan-fan bent.

Tijdens het kijken werd mijn aandacht niet alleen door Bob Dylan getrokken, maar ook door zijn wegbereider in de folk music-wereld van die tijd: Pete Seeger. Pete Seeger wordt neergezet als een sympathieke en begripvolle vader-figuur die het talent van de jonge Bob Dylan onmiddellijk signaleert en hem kansen biedt om op te treden en naam te maken. Aan het einde van de film zien we hoe meester Pete en leerling Bob uit elkaar zijn gegroeid. Dit is de apotheose van A Complete Unknown. Tijdens zijn (inmiddels legendarische) optreden op het Newport folk festival in 1965 breekt Bob Dylan met het traditionele folk repertoire en gaat luide elektronische rock spelen. Pete Seeger probeert dit te voorkomen, maar merkt tot zijn schrik en wanhoop dat Dylan niet naar hem luistert. Het was tijd voor iets nieuws, zal Dylan gedacht hebben: The times they are a changin’.

Pete Seeger

Na het zien van de film wilde ik wat meer van Pete Seeger te weten komen. Ik kende hem eigenlijk alleen als mentor van de jonge Dylan en als schrijver van het lied Turn, turn, turn dat in de uitvoering van The Byrds wereldberoemd is geworden. Voor de Bijbelkenners onder ons: de tekst is gebaseerd op een fragment uit het Bijbelboek Prediker: alles heeft zijn tijd.

Op het internet ontdek ik meer over Pete Seeger (1919-2014). Hij kwam uit een muzikaal en links-georiënteerd gezin en zette zich als zanger en activist zijn leven lang in voor maatschappelijke kwesties. Denk aan de Civil Rights Movement, het opkomen voor rechten van arbeiders en de vredesbeweging. Op latere leeftijd vraagt hij ook aandacht voor milieuvraagstukken. Pete Seeger gebruikt zijn songs en optredens vaak om politieke en maatschappelijke thema’s aan de orde te stellen. In die zin zal hij zeker een inspiratiebron zijn geweest voor de jonge Bob Dylan, die in de jaren ’60 werd aangeduid als de stem van de protestgeneratie. De muziek en het engagement van Dylan uit die tijd sporen 100% met die van Pete Seeger. Maar Dylan wil niet gezien worden als protestzanger. Hij houdt niet van dergelijke etiketten. Hij wil blijven vernieuwen en steeds andere muzikale wegen gaan bewandelen, terwijl Pete Seeger zijn leven lang wel blijft vasthouden aan zijn folk music en zijn maatschappelijk engagement.

Zijn linkse sympathieën en activiteiten brengen hem herhaaldelijk in conflict met de autoriteiten. Zeker in de jaren ’50 toen er in het beruchte McCarthy tijdperk jacht werd gemaakt op alles wat naar socialisme of communisme rook.

Wat heeft dit alles met Sag mit wo die Blumen sind te maken?

Voordat hij beroemd wordt als artiest werkt Pete Seeger als twintiger voor The Archives of American Folk Songs. Hij heeft als taak om allerlei soorten volksmuziek, traditionele liedjes en muzikale tradities te inventariseren. Folk music in de letterlijke zin van het woord. Hij reist stad en land af om liedjes op te sporen en te registreren. Als hij later doorbreekt als liedjesschrijver en zanger blijkt zijn werk als archivaris een rijke inspiratiebron. Veel van zijn songs zijn gebaseerd op traditionele melodieën of teksten. Enkele van zijn songs zijn wereldberoemd geworden (en ik wist eerlijk gezegd niet dat hij ze heeft geschreven of bewerkt), zoals If I had a hammer, We shall overcome, Kumbaya en Kisses sweeter than wine. En in dat rijtje past ook het lied Where have all the flowers gone.

Kort samengevat en vertaald zegt dit lied het volgende:

Waar zijn de bloemen? Geplukt door de meisjes

Waar zijn de meisjes? Mee met de jongens

Waar zijn de jongens? Ze zijn soldaat geworden

Waar zijn de soldaten? Die liggen in hun graf

Waar zijn de graven? Daar bloeien nu bloemen op

Pete Seeger had  een bijzondere inspiratiebron voor dit lied dat hij in 1955 schreef.  Hij had enige tijd daarvoor het boek And quiet flows the Don van de Sovjet auteur Mikhail Sholokhov (die in 1965 de Nobelprijs voor Literatuur won) gelezen. Het boek speelt ten tijde van de Eerste Wereldoorlog en de bloedige strijd tijdens en na de Russische Revolutie. De hoofdpersoon is een kozak uit de Don-regio. Nu strijdtoneel tussen Rusland en Oekraïne. Kozakken staan bekend als een eigenzinnig, vrijheidslievend volk, Voor niets en niemand bang. In het boek Konvooi van Tommy Wieringa lees ik dat in de 17^e en 18^e eeuw een min of meer zelfstandige Kozakken-staat bestond in wat nu Oekraïne is. Ze moesten wel strijdbaar zijn, want ze werden van drie kanten belaagd: door Polen-Litouwen, de Tsaren en het Ottomaanse Rijk.[1]

Terug naar Pete Seeger en het boek van Mikhail Sholokhov. In dat boek wordt gerefereerd aan een oud Kozakken-lied: Koloda Doeda. Een bekend wiegelied dat zowel in Rusland als Oekraïne wordt gezongen. Het is een lied waarin een zich herhalend vraag en antwoord patroon is verwerkt. Vrij vertaald:

Waar zijn de ganzen heen? Ze zijn in het riet.

Waar is het riet heen? Gemaaid door de meisjes.

Waar zijn de meisjes heen? Getrouwd met de mannen.

Waar zijn de mannen heen? Naar het slagveld.

Pete Seeger (met zijn achtergrond als muziek-archivaris) maakt een notitie van deze tekst en werkt het later uit in het lied Where have all the flowers gone. Voor de melodie gebruikt hij een Iers volksliedje. Een paar jaar later voegt een vriend van Seeger nog een paar coupletten aan het lied toe. De boodschap is gericht tegen oorlogen en het zinloze sterven van jonge mannen. Aanvankelijk slaat het lied niet erg aan, maar in de loop van de jaren ’60 (de tijd van de protesten tegen de Vietnam oorlog) wordt het erg populair. Het neemt een enorme vlucht en wordt in talloze uitvoeringen en vertalingen over de hele wereld vertolkt. In Europa wordt met name de versie van Marlène Dietrich bekend: Sag mir wo die Blumen sind.

Rusland en Oekraïne

Juist in de huidige tijd vind ik het een bijzonder gegeven dat het wiegelied Koloda Doeda zowel in Oekraïne als in Rusland bekend is. Ook bijzonder: de schrijver Mikhail Sholokhov, die het lied in zijn boek beschreef, heeft een Russische vader en een Oekraïense moeder. Het is een lied dat over grenzen heengaat. Vanuit Rusland en Oekraïne waait het over naar de VS waar Pete Seeger er een Engelstalige versie van maakt met een Ierse melodie. En vervolgens reist dat lied verder naar alle uithoeken van de wereld. Kennelijk heeft de tekst van het oude wiegeliedje een betekenis die overal een gevoelige snaar raakt. When will they ever learn? Wann wird man je verstehen? Wanneer gaan we eindelijk leren dat we niet keer op keer de wapens tegen elkaar moeten opnemen?

Anselm Kiefer

Het is die betekenis van dit lied die Anselm Kiefer heeft geïnspireerd tot het maken het kunstwerk met dezelfde titel, Sag mit wo die Blumen sind. Het titelstuk van deze tentoonstelling en speciaal voor deze tentoonstelling gemaakt. Het is te zien bovenaan het trappenhuis van het Stedelijk Museum. Een imposante installatie met verf, klei, uniformen en rozenblaadjes.

Kiefer zegt in een interview dat hij niet wist dat het lied oorspronkelijk uit Rusland/Oekraïne komt. Hij heeft ook niet de bedoeling gehad om specifiek in te haken op de actualiteit van de oorlog in Oekraïne of Gaza. Maar wel wil hij in zijn algemeenheid een statement maken tegen de absurditeit van oorlogsgeweld. Dat is door de jaren heen het centrale thema in zijn werk. ‘Alles wat ik maak is anti-oorlog’, zegt hij in datzelfde interview. Bovendien wil hij met het woord ‘Blumen’ verwijzen naar de bekende zonnebloemen van de door hem bewonderde Vincent van Gogh. Daarom heeft niet alleen dat ene kunstwerk van Kiefer, maar ook de gehele tentoonstelling deze titel gekregen: Sag mir wo die Blumen sind. Zo blijft het oude wiegelied Koloda Doeda nog steeds doorklinken en is de boodschap ervan onverminderd actueel.

Ik sluit graag af met een bijzonder citaat uit het boek Konvooi van Tommy Wieringa. Het vat mijn verhaal kernachtig samen. Vlak na de Russische invasie in Oekraïne in 2022 duikt er een filmpje op van een boze Oekraïense vrouw die op een Russische soldaat afloopt. Ze geeft de verbouwereerde soldaat een handvol zonnebloempitten. ‘Hier, zegt ze, steek in je uniformzakken, dan zullen er straks zonnebloemen op je graf bloeien’.

Het kan bijna niet anders dan dat deze vrouw als jong meisje het liedje Koloda Doeda heeft gehoord.

 

[1] Dat Kozakken geduchte strijders zijn merkte ik onlangs ook dichtbij huis op, op bezoek in Leerdam.  In 1814 verdreven Kozakse troepen de Franse soldaten en bevrijdden de stad. Als dankbetuiging staat er op de Grote Kerk in Leerdam geen haan als windvaan, maar een afbeelding van een kozak te paard.

 

Geraadpleegde bronnen

https://www.deutschlandfunkkultur.de/antikriegslied-flowers-blumen-ukrainisch-100.html

https://www.newfolksounds.nl/de-nederlandse-versies-van-where-have-all-the-flowers-gone/artikelen-nw/2015

https://www.rollingstone.com/music/music-lists/pete-seeger-20-essential-tracks-12893/

https://www.theartnewspaper.com/2025/03/07/anselm-kiefer-amsterdam-installation-anti-war-message

https://www.npoklassiek.nl/uitzendingen/podium/de9f7199-a958-4d77-864a-4f244faab2cf/2022-04-02-podium

https://www.nrc.nl/nieuws/2025/03/07/duitse-superkunstenaar-anselm-kiefer-opent-dubbeltentoonstelling-in-amsterdam-alles-wat-ik-maak-is-anti-oorlog-a4885553

 

De gehele Duitstalige tekst

Sag mir wo die Blumen sind
wo sind sie geblieben
Sag mir wo die Blumen sind
was ist geschehen?
Sag mir wo die Blumen sind
Mädchen pflückten sie geschwind
Wann wird man je verstehen
wann wird man je verstehen?

Sag mir wo die Mädchen sind
wo sind sie geblieben?
Sag mir wo die Mädchen sind
was ist geschehen?
Sag mir wo die Mädchen sind
Männer nahmen sie geschwind
Wann wird man je verstehen?
Wann wird man je verstehen?

Sag mir wo die Männer sind
wo sind sie geblieben?
Sag mir wo die Männer sind
was ist geschehen?
Sag mir wo die Männer sind
zogen fort der Krieg beginnt
Wann wird man je verstehen?
Wann wird man je verstehen?

Sag wo die Soldaten sind
wo sind sie geblieben?
Sag wo die Soldaten sind
was ist geschehen?
Sag wo die Soldaten sind
über Gräben weht der Wind
Wann wird man je verstehen?
Wann wird man je verstehen?

Sag mir wo die Gräber sind
wo sind sie geblieben?
Sag mir wo die Gräber sind
was ist geschehen?
Sag mir wo die Gräber sind
Blumen wehen im Sommerwind
Wann wird man je verstehen?
Wann wird man je verstehen?

Sag mir wo die Blumen sind
wo sind sie geblieben?
Sag mir wo die Blumen sind
was ist geschehen?
Sag mir wo die Blumen sind
Mädchen pflückten sie geschwind
Wann wird man je verstehen?
Wann wird man je verstehen?

 

(Reageren op mijn blogs kan helaas niet meer via de reactie-functie. Deze heb ik afgesloten vanwege de vele spam-berichten. Reacties via LinkedIn zijn zeer welkom!)

 

 

 

 

 

Omdat het de Week van de Poëzie is begin ik deze blogtekst graag met het bekende korte gedicht van K. Schippers:

 

Bij Loosdrecht

Als dit Ierland was

Zou ik beter kijken

 

Schippers wil graag dat we meer oog hebben voor wat er om ons heen op te merken is. Niet alleen genieten van verre bestemmingen of bijzondere dingen, maar ook van gewone zaken in onze directe omgeving. Dan zul je ervaren dat Loosdrecht even fraai kan zijn als Ierland.

Schippers staat bekend als degene die de ‘readymade’ introduceerde in de Nederlandse poëzie. Hij putte inspiratie uit alledaagse voorwerpen of vondsten: een papiertje met aantekeningen, een suikerpot of een vulpen. K. Schippers werd op zijn beurt weer geïnspireerd door het dadaïsme, het surrealisme en door kunstenaars als André Breton en Marcel Duchamp. Duchamp zette de ‘readymade’ op de internationale kunst-kaart door in 1917 op een tentoonstelling in New York een urinoir te presenteren. Een kant-en-klaar kunstwerk getiteld Fountain, met de bovenkant naar voren neergezet en voorzien van een handtekening[1] (niet die van van Duchamp, maar van ene R. Mutt).

Fountain sloeg in als een bom en maakte veel los. Sommigen zagen het als een geniale, grensverleggende vondst en een mijlpaal in de kunstgeschiedenis. Anderen vonden het pure flauwekul en kunst-onwaardig. Kortom, enorme ophef. En dat honderd jaar voor de komst van social media.

 

In ieder geval werd de ‘readymade’ vanaf die tijd een bekend begrip in de kunstwereld. En dat is het nu nog steeds. Denk bijvoorbeeld aan het werk van de Italiaanse kunstenaar Maurizio Cattelan. Hij maakte in 2016 een (volledig werkend) toilet van puur goud. Een duidelijke knipoog naar het urinoir van Duchamp. Een paar jaar geleden trok hij veel aandacht met zijn werk Comedian (2019): een banaan vastgeplakt met duct tape. Ook dit kunstwerk maakte wereldwijd veel los. Ik moest zelf onmiddellijk aan de bekende LP-hoes van Andy Warhol denken die hij maakte voor het album van The Velvet Underground & Nico (1967).

 

 

 

 

 

 

 

 

Ik merk zelf dat ik niet erg onder de indruk ben van kan-en-klare kunst van het type Fountain of Comedian. Interessant als discussiemateriaal, maar niet tot de verbeelding sprekend als kunstvoorwerp. Readymades raken mij meer als de kunstenaar iets toevoegt, zijn/haar eigen draai eraan geeft. Je kunt een elastiekje om een peer doen en dat presenteren als een kunstobject. Of een boodschappenlijst opnemen in een dichtbundel, maar daar zal ik niet ondersteboven van raken. Het kant-en-klare gevonden voorwerp op zich is voor mij niet genoeg. Ik heb liever dat de kunstenaar er iets mee gaat doen. Ik word in dat opzicht meer aangesproken door kunstenaars die dagelijkse voorwerpen weten te transformeren om ze zo nieuw leven in te blazen. Liever ‘remades’ dan readymades’ , liever ‘kringloopkunst’ dan kant-en klare kunst.

Een goed voorbeeld van wat ik een kringloopkunst noem is de huidige tentoonstelling van Joan Miró in het museum Beelden aan Zee. Ik kende Miró vooral als schilder van kleurrijke doeken vol kringeltjes en stippeltjes (door de eerder genoemde K. Schippers treffend aangeduid als ‘interpunctiedieren’). Ik had nooit zijn beelden en assemblages gezien. In de  tentoonstellingsbrochure lees ik dat ook Miró zich heeft laten inspireren door mensen als Breton en Duchamp. Voor mij is dat niet automatisch een aanbeveling. Maar ik word niet teleurgesteld. De rijke tentoonstelling in Scheveningen geeft een mooi overzicht van Miró als beeldhouwer. Aan de basis van zijn werk staan alledaagse gebruiksartikelen als krukjes, deksels, bezems en kannetjes. Gevonden voorwerpen. Deze voegt hij samen tot gestaltes waarin je, soms met enige fantasie, menselijke figuren kunt herkennen. Sommige van die beelden hebben hun oorspronkelijke kleur behouden, andere zijn in felle, vooral primaire kleuren beschilderd.

Ik merk tot mijn verrassing en plezier dat veel van die beelden me raken. Ik weet niet precies waarom, maar ze spreken me aan. Zo zeer zelfs dat ik tot de volgende regels kwam. Het is per slot van rekening de Week van de Poëzie.

 

Beelden van Joan Miró

Twee grote gaten in felblauw metaal

kijken me indringend aan

Hij wist dat hij het kon maken

Zonnemannen van hout en oud ijzer

Vrouwen met de maan op hun hoofd

Gevonden voorwerpen die lijken te spreken

vullen de betonnen ruimte met

leven; robuust en kwetsbaar

 

 

[1] Op het urinoir staat de naam R. Mutt. Die naam heeft tot veel speculaties geleid. Ook wordt wel beweerd dat niet Marcel Duchamp, maar Elsa von Freitag, een vriendin van Duchamp, als eerste met het idee kwam om dit gebruiksvoorwerp als een kunstwerk te presenteren (zie o.a. de documentaire Alreadymade: https://www.npodoc.nl/documentaires/2024/10/alreadymade.html ).

Ik schreef eerder een blogtekst over K. Schippers:

K. Schippers passé? Ben je belazerd!

 

Langs de Amersfoortseweg staat een van de bekendste gebouwen van de gemeente Zeist: het Witte Kerkje in Huis ter Heide. Een kleine, maar markante blikvanger. Ik woon inmiddels vijf jaar in Zeist en zal er inmiddels tientallen keren zijn langsgereden. Maar ik ben er nooit binnen geweest. Tot voor kort, moet ik eigenlijk zeggen, want de afgelopen weken heb ik de kerk maar liefst twee keer bezocht. Voor een kerstconcert en voor een begrafenis. Daarover straks meer, maar nu eerst het verhaal van de kerk zelf.

 

De locatie

Het Witte Kerkje is gelegen aan de befaamde ‘Wegh de Weegen’.[1] Een ambitieus 60 meter breed traject dat in de 17^e eeuw werd aangelegd om de steden Utrecht en Amersfoort met elkaar te verbinden. Het was de bedoeling dat aan deze weg fraaie landhuizen en buitenplaatsen zouden worden gebouwd, net zoals langs de Stichtse Lustwarande. Maar op een enkel landgoed na, kwam dat plan niet goed van de grond. Wat overbleef was een kaarsrechte, ontboste strook. Goed voor vlotte transporten, maar geen goudkust voor rijke handelaren en bankiers.

Het initiatief

Halverwege de 19^e eeuw vindt er in meerdere provincies van Nederland een katholieke emancipatiegolf plaats. Na twee eeuwen van protestantse overheersing streeft de rooms-katholieke kerk naar een meer gelijkwaardige plaats in de samenleving. Als reactie daarop proberen protestantse kerkgemeenschappen zich nadrukkelijker te profileren. In Huis ter Heide bestaat in die tijd geen kerkgebouw voor protestanten. De toenmalige dominee van Soest, J. Bos, vreest dat hierdoor bewoners uit de omgeving naar de katholieke kerk zullen gaan. Dominee Bos weet enkele lokale, gefortuneerde geloofsgenoten[2] te overtuigen om geld te investeren in een nieuw protestants kerkgebouw: het Witte Kerkje. Het gebouw wordt in januari 1860 in gebruik genomen. Nu dus 165 jaar geleden.

Het gebouw

De kerk heeft een eenvoudige, rechthoekige vorm met aan weerszijden rondboogramen. Meest in het oog springend is de toren die in 1915 bij een renovatie een meer barokke spits heeft gekregen. In de toren hang een oude 17^e eeuwse klok van de bekende Hémony-familie. Het interieur van de kerk is sober met een eenvoudige preekstoel voorin de kerk en een éénklaviers orgel boven de ingang. Door zijn bescheiden omvang (circa 100 zitplaatsen) heeft de kerk een intieme uitstraling. In het gebouw worden iedere zondag kerkdiensten gehouden. In de zomer zijn er ook korte onderweg-diensten voor mensen die op doorreis zijn of hier in de buurt vakantie vieren. Daarnaast is er een cultureel  programma met lezingen en concerten.

Twee keer op bezoek

Ik heb zoals gezegd het Witte Kerkje onlangs twee keer bezocht. De eerste keer was half december toen een goede vriendin daar met haar koor optrad. Het was een levendig kerstconcert met een mooie mix van oude en modernere kerstliedjes. We mochten bij de klassiekers meezingen. Voor het eerst in zeer lange tijd zong ik weer “Midden in de winternacht” en ik merkte dat ik de tekst nog helemaal uit mijn hoofd kende.

Mijn tweede bezoek had een verdrietige aanleiding. Onlangs overleed een oom van mij. Oom Kees, de jongste broer van mijn vader. Tijdens zijn werkzame leven was hij luchtmachtpredikant. Na zijn vroege pensionering bleef hij nog jarenlang optreden als gast-predikant in diverse kerken rondom zijn woonplaats Amersfoort. Het was zijn uitdrukkelijke wens dat de begrafenisdienst in het Witte Kerkje zou worden gehouden, de kerk waar hij graag kwam en vaak had gepreekt. Een andere oom (Oom Jan, de middelste broer uit het gezin van mijn vader) vroeg of ik samen met hem de dienst wilde voorbespreken met een al eerder door Oom Kees voorgestelde dominee. Tijdens dat gesprek merkte ik dat de dominee, inmiddels ook met emeritaat, beide ooms goed bleek te kennen. Oom Jan was in het verleden jarenlang diaken geweest in het Witte Kerkje en Oom Kees een graag geziene gast-predikant. Die hechte band zorgde ervoor dat Oom Kees een paar dagen later een extra warm en persoonlijk afscheid kreeg.

 

Deze ervaringen maken dat het Witte Kerkje voor mij in een paar weken tijd is veranderd van een relatief onbekend monument in een gebouw met een persoonlijke betekenis: het kerkje van oom Jan en oom Kees.

 

Geraadpleegde bronnen:

https://witte-kerkje.nl/

https://www.canonvannederland.nl/nl/utrecht/eemland/wegh-der-weegen/verdieping/het-witte-kerkje

https://nl.wikipedia.org/wiki/Witte_Kerkje_(Huis_ter_Heide)

[1] Zie voor meer informatie over de Wegh der Weegen: https://weghderweegen.nl/

[2] O.a. de Pieter de la Cour (van landgoed Zandbergen) en Jan Nepveu (van landgoed Dijnselburg).