Categoriearchief: Politiek & maatschappij

Bali, paradijselijk eiland met een  bewogen verleden (Verkiezingen in Indonesië Deel 2)

Deze tekst is het vervolg op een eerder blog dat ik een week geleden plaatste. Over de verkiezingen in Indonesië.[1]  In dit tweede deel ga ik nader in op de situatie op Bali. Onze oudste zoon is daar acht jaar geleden gaan wonen en is inmiddels getrouwd met een Balinese vrouw. Ze hebben samen een dochtertje van bijna twee jaar oud. Ons Balinese kleinkind. Voor mij voldoende redenen om me nader te verdiepen in de historie en cultuur van Bali.
Bali is een relatief klein eiland binnen de grote Indonesische archipel. Het merendeel van de bevolking is hindoe, terwijl veruit de meeste Indonesiërs islamitisch zijn. Bali staat vooral bekend als een droombestemming, een tropische parel. Het eiland van de goden. Deze magische belofte trekt jaarlijks ruim 14 miljoen toeristen aan (op een bevolking van 4 miljoen). Maar achter dat paradijselijke imago gaat een bewogen geschiedenis schuil waarin Nederland een cruciale, kwalijke rol heeft gespeeld.

BALI PAS LAAT GEKOLONISEERD

Het Nederlandse koloniale gezag had lange tijd weinig belangstelling voor Bali. Bali was tot halverwege de 19e eeuw alleen interessant voor het ronselen van slaven die veelal op Java te werk werden gesteld. Waar de Nederlanders al in de 17e eeuw hun koloniale invloed lieten gelden op Java, de Molukken en andere eilanden, probeerde men pas twee eeuwen later Bali in z’n greep te krijgen. Dat paste in het bredere streven om niet langer alleen handelsgoederen, zoals specerijen, te bemachtigen. Net als andere Europese mogendheden probeerde Nederland in de 19e eeuw volledige territoriale controle over alle koloniale gebieden te krijgen. Zo konden ook landbouw, industrie en mijnbouw verder worden ontwikkeld ten bate van het koloniale moederland. Het Nederlandse gezag in Batavia wilde op Bali met name de rijstproductie veilig stellen en verder uitbreiden.

 

DE VORSTEN VAN BALI

In die tijd bestond Bali uit een aantal vorstendommen. De Nederlanders probeerden de vorsten voor zich te winnen om via hen de bevolking te kunnen besturen. Er bestond altijd al enige rivaliteit tussen de vorstenhuizen maar deze werd door de Nederlandse kolonisator verder aangewakkerd. Verdeel en heers. Sommige vorsten gingen met de Nederlanders in zee en wisten daarmee hun feodale gezag te versterken. Andere vorsten kwamen juist in opstand, wat in meerdere gevallen leidde tot bloedige confrontaties. Een paar keer eindigde de strijd in een zogenaamde puputan. Een puputan is een rituele vorm van zelfdoding van een vorst of leider met zijn gehele hofhouding. De koloniale strijdkrachten zagen tot hun verbijstering hoe Balinezen zichzelf met hun kris van het leven beroofden of hoe zij onbevreesd het vijandige geweervuur tegemoet liepen. Vanuit Balinese optiek was dit geen wanhoopsdaad, maar een bewuste keuze aan het einde van een verloren strijd waarmee men de idealen van opoffering en rechtvaardigheid wilde uitdrukken.

Puputan monument in de Balinese hoofdstad Denpasar

Pas rond 1900 lukte het de Nederlanders enigszins om ‘law and order’ te vestigen op Bali. Maar ondanks meerdere militaire expedities en veelvuldig hard optreden wist Nederland niet al het Balinese verzet definitief te breken. In de eerste decennia van de 20e eeuw gingen juist de hoger opgeleide zonen en dochters van de welgestelde klassen op Bali zich afzetten tegen het Nederlandse en het feodale gezag. Een van hen zou uitgroeien tot de bekendste verzetsheld van Bali: I Gusti Ngurah Rai.

 

DE JAPANSE BEZETTING EN DE TERUGKEER VAN DE NEDERLANDERS

In 1942 valt Japan Indonesië binnen en wordt ook Bali bezet. De houding tegenover de Japanners was dubbel. Enerzijds was het een Aziatisch ‘broedervolk’ dat de Nederlanders kolonisator had verdreven. Anderzijds schrok men van het harde optreden van de Japanners die minstens zo wreed konden zijn als de Nederlanders.

Twee dagen na de Japanse capitulatie op 15 augustus 1945 roept Sukarno in Batavia (Jakarta) de Indonesische onafhankelijkheid uit. Deze ‘proklamasi’ vormde een enorme opsteker voor de vrijheidsstrijders op Bali. Velen steunden het streven naar een onafhankelijk Indonesië. Maar toen na de overgave van de Japanners (en het einde van de oorlog in Europa) de Nederlanders terugkeerden en het koloniale gezag op Bali probeerden te herstellen waren er ook enkele vorsten die voor de Nederlandse kant kozen. Voor een deel speelde het veilig stellen van de eigen feodale positie daarbij een rol, maar er leefde ook argwaan ten opzichte van de revolutionaire beweging van Sukarno. Sommigen vreesden dat Bali door de Javaanse Republikeinen overvleugeld zou worden.

 

DE PARADIJS-MYTHE

In de koloniale tijd zette Nederland Bali neer als een bijzondere bestemming, een idyllisch eiland. Nederland afficheerde Bali als een voorbeeldige koloniale regio met een eigen, authentieke cultuur die dankzij het Nederlandse gezag en de feodale vorsten kon floreren. Westerse kunstenaars werden uitgenodigd om op Bali te komen wonen en werken. Hun teksten, schilderijen en foto’s werden gebruikt om het paradijselijke imago verder te promoten. Bali moest een succesverhaal worden. In dat beeld paste geen ondermijning en protest en daarom werd elke vorm van verzet tegen de koloniale en feodale autoriteiten hardhandig aangepakt. Dat hardnekkige, geïdealiseerde beeld heeft er mede voor gezorgd dat er in veel geschiedenisboeken en publicaties weinig aandacht is voor het dekolonisatieproces en de onafhankelijkheidsstrijd op Bali. Bali werd gezien als een oase van rust en cultuur, niet als strijdtoneel. Maar ook op Bali is hard gevochten tegen de koloniale overheersing waarbij door de jaren heen zeker tienduizenden mensen (strijders en burgers) zijn omgekomen.

 

I GUSTI NGURAH RAI[2]

Het verzet op Bali vormde geen eenheid, maar bestond uit een bonte verzamelingen van groepen en organisaties die elk hun eigen idealen en belangen hadden. Na de overgave van Japan krijgt I Gusti Ngurah Rai van de Republikeinen op Java de opdracht om leiding te geven aan de vrijheidsstrijd op Bali. Vanaf het voorjaar van 1946 voerde hij met enkele honderden matig bewapende medestrijders een soort guerrilla-oorlog tegen het Nederlandse gezag: wapendiefstallen, overvallen, aanslagen, gewapende confrontaties. Ondanks herhaalde verzoeken van Nederlandse kant weigerde hij de wapens neer te leggen: “Mijn taak is dat de Nederlandse troepen van Bali weggaan”, schreef hij in onberispelijk Nederlands aan de koloniale gezaghebbers.

I Gusti Ngurah Rai

Maandenlang werd hij door veel beter bewapende koloniale troepen achtervolgd en opgejaagd tot hij uiteindelijk in november 1946 bij de plaats Marga[3] in de val liep en met zijn medestrijders werd vermoord. De gezaghebbers hoopten dat hiermee de rust op Bali zou weerkeren, maar andere verzetsgroepen namen de fakkel van I Gusti Nugrah Rai over. Toch was er in de jaren na zijn dood nog steeds geen sprake van een verenigd front. Er waren gematigden en radicalen. Mensen die wilden praten en die wilden vechten. Mensen die Sukarno en zijn Republikeinen steunden, mensen die pro-Nederland waren en mensen die streefden naar een aparte Oost-Indonesische deelstaat, naast de republiek van Sukarno.[4] Die scheidslijnen liepen soms dwars door gemeenschappen en families heen.

Er zouden op Bali (en de rest van Indonesië) nog drie jaren van bloedige gevechten en van diplomatiek overleg volgen voordat Nederland uiteindelijk eind 1949 de soevereiniteit overdroeg, waarna in 1950 de eenheidsstaat Indonesië werd uitgeroepen en Sukarno de eerste president werd.[5]

 

VERLEDEN EN TOEKOMST

Over dit verleden en het grote aantal slachtoffers wordt tegenwoordig niet veel gesproken. Men kijkt liever vooruit. In het Hindoe-geloof staat het vinden van een balans tussen scheppende en vernietigende krachten centraal. Dat zal in de verwerking van het oorlogsverleden vast ook een rol spelen.

Ook worden wij als mensen van ‘Belanda’ (Holland) niet scheef aangekeken of beschimpt (zoals wij in Nederland lang over ‘moffen’ hebben gesproken in plaats van over Duitsers). Balinezen zijn over het algemeen erg vriendelijk en voorkomend, maar ook als je met mensen doorpraat over de koloniale rol van Nederland valt er geen onvertogen woord.

 

AANKOMST EN VERTREK

Wie als bezoeker van Bali niet alleen oog heeft voor de vele tempels, de prachtige stranden, de mooie offertjes, de sierlijke traditionele kleding en de indrukwekkende rijstvelden kan op Bali ook overal monumenten, plakkaten en beelden zien die verwijzen naar de strijd, de helden en de slachtoffers uit het verleden. Ook al kijkt men op Bali graag vooruit, men hecht veel waarde aan het herdenken van de vrijheidsstrijd.

Toeristen kunnen dat al merken bij aankomst op de grote internationale luchthaven van Bali. Die luchthaven is genoemd naar I Gusti Ngurah Rai, de meest vereerde verzetsheld op Bali. Degene die wordt bewonderd omdat hij het verzet leidde tegen zowel de koloniale als de feodale gezagsdragers en dat met de dood moest bekopen.

Vraag de taxi-chauffeur op de luchthaven naar I Gusta Ngurah Rai en hij zal met trots zeggen: “He is our hero. He fought for our freedom”.

 

SCHOONDOCHTER EN KLEINDOCHTER

Er loopt een lijn van Sukarno en Ngurah Rai naar mijn schoondochter en kleindochter. Dankzij de destijds bevochten onafhankelijkheid en vrijheid kon mijn schoondochter een paar weken geleden deelnemen aan vrije verkiezingen. Ze heeft kunnen stemmen op lokale, provinciale en nationale volksvertegenwoordigers. En ook op een nieuwe president.

Ik hoop wel dat Prabowo, de voorspelde winnaar van de presidentsverkiezingen en de kandidaat met een zeer omstreden verleden[6], ook de nagedachtenis aan Ngurah Rai (en vele andere vrijheidsstrijders) in ere zal houden. En dat de kostbare democratie in Indonesië intact blijft. Dan kan mijn kleindochter over 16 jaar ook in vrijheid haar stem laten horen.

 

 

[1] http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2806

[2] Zie ook https://www.gerritdemunnik.nl/indie-het-monument/1948-a/i-gusti-ngurah-rai/

[3] In Marga is een groot oorlogsmonument opgericht waar jaarlijks alle gevallenen van de bevrijdingsstrijd worden herdacht.

[4] Het voert hier te ver om al deze groepen verder te belichten en de gehele context van die tijd te schetsen. In het boek De strijd om Bali van Anne-Lot Hoek wordt dit zeer gedetailleerd besproken.

[5] Zie ook mijn vorige blogtekst over Indonesië. Vijftien jaar later zijn er ook op Bali onder de dictatuur van Suharto vele duizenden mensen omgekomen. Sommige schattingen spreken zelfs van 80.000 Balinese slachtoffers. Een nieuw groot trauma na de eerdere bewogen strijd tegen de koloniale overheersing in de jaren ’40.

[6] Zie mijn vorige blog over Indonesië.

De foto bovenaan deze tekst laat het monument zien dat in de noordelijke stad Singaraja is opgericht ter ere van een verzetsstrijder die de Nederlandse vlag had weggehaald om er de rood-witte Republikeinse vlag voor in de plaats op te hangen. Hij werd daarop door koloniale troepen doodgeschoten. Mijn zoon vertelde dat opstandelingen in die tijd vaak simpelweg de blauwe baan van Nederlandse vlaggen scheurden om die zo om te toveren in de eigen vlag.

Verkiezingen in Indonesië Deel 1

 

ONZE SCHOONDOCHTER GAAT STEMMEN (Bali, 14 februari 2024)

Onze schoondochter laat haar in inkt gedoopte vinger zien. Het bewijs dat ze haar democratische plicht heeft gedaan. Ze is in alle vroegte gaan stemmen en heeft maar liefst vijf stembiljetten moeten invullen. Niet alleen voor de verkiezing van een nieuwe president, al wekenlang het gesprek van de dag in Indonesië, maar ook voor het kiezen van lokale, regionale, provinciale en nationale volksvertegenwoordigers. Die dag laten meer mensen trots, maar soms ook verlegen of lacherig, hun paars-zwarte vingers zien.

In de aanloop naar deze belangrijke dag kan je ook als buitenlandse bezoeker niet om de verkiezingen heen. Alle straten en pleinen, van de grote steden tot de kleinste dorpjes, hangen vol met vlaggen, posters en aanplakbiljetten. Twee dagen voor de verkiezingen worden deze allemaal weggehaald. Vlak voor de verkiezingen mag er geen campagne meer worden gevoerd. Op de verkiezingsdag zelf hebben de meeste mensen vrij en zijn alle scholen gesloten.

Je merkt aan alles dat iedereen er vol van is. Natuurlijk hoor je ook, net als in Nederland, cynische geluiden en gemopper: over onbetrouwbare politici, over corruptie, over het bloedige verleden van de populaire presidentskandidaat Prabowo, over de elite in Jakarta. Maar de meeste mensen die we spreken zien deze verkiezingen als een serieuze en positieve aangelegenheid.

 

SCHAAMTE EN NOSTALGIE

Indonesië is in meerdere opzichten een land in opkomst. Ik vind het opmerkelijk dat we zo weinig van de huidige ontwikkelingen in dit land weten. Te meer omdat Nederland eeuwenlang als kolonisator de Indonesische archipel in zijn greep heeft gehouden. Of is ons koloniale verleden juist de reden dat we ons zo weinig voor het huidige Indonesië interesseren? Vanwege het verleden dat omgeven is door een mix van verlies, schaamte, pijn en nostalgie (tempo doeloe)? Alsof we na ons vertrek die deur definitief hebben dichtgedaan. Terwijl juist goede inzichten in het dekolonisatie-proces en de daarop volgende opbouw van de nieuwe Indonesische staat onontbeerlijk zijn om de huidige ontwikkelingen in dit grote land te kunnen plaatsen en begrijpen.

 

EEN ZOON OP BALI

Eerlijk gezegd wist ik tot voor kort ook weinig van het hedendaagse Indonesië. Op de middelbare school en later als student politicologie had ik wat basiskennis over Indonesië en het Nederlandse koloniale verleden opgedaan: de VOC, het Cultuurstelsel, de Max Havelaar, de Japanse bezetting, Sukarno, de politionele acties. Gefragmenteerde en gekleurde kennis over de koloniale tijd. Daar bleef het bij.

Dat veranderde toen we acht jaar geleden op bezoek gingen bij onze oudste zoon die een half jaar in Indonesië op vakantie was. Vooral Bali vond hij prachtig. Sterker nog, hij vertelde ons toen dat hij Bali zo mooi en inspirerend vond dat hij daar wilde gaan wonen. We waren zeer verrast en moesten ook even slikken. Zou hij het menen of was het een bevlieging?

Hij heeft woord gehouden. Vrij snel na ons bezoek ontmoette hij een leuke Balinese vrouw met wie hij een jaar later is getrouwd. Twee jaar geleden kregen ze een dochtertje (en wij een Balinees kleinkind). We hebben dus een bijzondere band met Bali gekregen en zijn er inmiddels meerdere keren geweest. Ik ben me daardoor ook meer gaan verdiepen in Indonesië in het algemeen en Bali in het bijzonder.

Dozen vol ingevulde stembiljetten; klaar om geteld te worden

Nu wil het toeval dat het me daarbij makkelijk is gemaakt door een hausse aan publicaties die de laatste jaren over Indonesië zijn verschenen.[1] Kennelijk lagen in de eerste decennia na de onafhankelijkheid van Indonesië veel zaken nog erg gevoelig in Nederland. Wie wat vertelde of schreef over Indonesië en ons koloniale verleden kreeg al gauw van allerlei kanten kritiek te horen. Nu alles in een wat verder verleden ligt, lijkt er minder schroom te zijn. En minder taboes. Dankzij al die boeken, films en documentaires heb ik een wat breder, evenwichtiger beeld gekregen.

 

GROOT LAND IN OPKOMST

Veel mensen realiseren zich niet dat Indonesië een van de grootste landen ter wereld is. Na China, India en de Verenigde Staten komt Indonesië met 275 inwoners (waarvan 4 miljoen Balinezen) op de vierde plaats. Veruit de meeste inwoners van Indonesië zijn islamitisch en daarmee is Indonesië het land met de grootste islamitische bevolking ter wereld.  Het land heeft ook een enorme geografische omvang. Als je Indonesië op de kaart van Europa zou leggen zou het zich uitstrekken van Portugal tot aan de Oeral. De Indonesische Republiek is een conglomeraat van duizenden grotere en kleinere eilanden met een grote verscheidenheid aan talen, tradities en culturen. In die zin zou je Indonesië qua omvang en diversiteit meer met de Europese Unie kunnen vergelijken dan met een relatieve homogene eenheidsstaat als Nederland of Frankrijk. Het is dan ook een grote opgave om dit enorme land te besturen en tot verdere ontwikkeling te brengen. Met name de afgelopen 25 jaar zijn veel democratische hervormingen doorgevoerd. Ook op  economisch gebied laat Indonesië veel vooruitgang zien. Er zijn deskundigen die verwachten dat het land in de tweede helft van de 21e eeuw uit zal groeien tot een economische grootmacht.

 

KWETSBARE DEMOCRATIE

Democratie is een kostbare maar ook kwetsbare verworvenheid. Zeker ook in Indonesië. De grondslag hiervoor is gevormd tijdens de onafhankelijkheidsstrijd, 80 jaar geleden. Een heftige strijd tegen de Nederlandse koloniale overheersing. Indonesiërs wilden vrij zijn, hun eigen lot kunnen bepalen. De Nederlanders waren de vijand, de bad guys, die jarenlang hebben geprobeerd het Indonesische vrijheidsstreven hardhandig de kop in de drukken. Na het behalen van de onafhankelijkheid moest vanaf het einde van de jaren ’40 een nieuwe staat worden opgebouwd. Sukarno, de eerste president, probeerde daarbij een balans te vinden tussen de verschillende geledingen en krachten binnen de jonge Indonesische Republiek (nationalisten, communisten, de islam, het leger, de regio’s), maar slaagde daar niet echt in. In de loop der jaren ging hij een steeds linksere koers varen en haalde hij de banden aan met China. Zeer tegen de zin van de legerleiding die juist sterk anti-communistisch en pro-westers was. Sukarno werd na een machtsstrijd aan de kant geschoven door Suharto, een generaal die zijn sporen had verdiend in de onafhankelijkheidsstrijd tegen Nederland.

Sukarno en Suharto

In de jaren van de Koude Oorlog zag je in meer landen dat het leger de macht greep om met westerse steun een dam op te werpen tegen het communisme. Suharto wilde een andere koers gaan varen dan Sukarno en introduceerde hiervoor de term Nieuwe Orde. Hij ontpopte zich tot een brute machtspoliticus die meedogenloos optrad tegen communisten en opstandelingen in ‘afvallige’ regio’s. Mede dankzij royale westerse investeringen wist hij zich drie decennia lang te handhaven als sterke man in Indonesië en kwam de economie tot verdere ontwikkeling. Maar er was een inktzwarte keerzijde: onder de Suharto-dictatuur vonden honderdduizenden Indonesiërs (communisten, regionale opstandelingen, oppositieleden) de dood. Uiteindelijk moest Suharto onder toenemende binnenlandse en buitenlandse druk eind jaren ’90 vertrekken. Daarna brak in Indonesië een relatief stabiele periode aan die gekenmerkt werd door tal van sociale en democratische hervormingen: de Reformasi.

De huidige president, Joko Widodo (bijnaam: Jokowi) is het toonbeeld van deze nieuwe tijd. Hij is een man van eenvoudige komaf met een onbesproken verleden. Hij heeft veel sociale maatregelen genomen om de situatie van de ‘gewone’ Indonesiër te verbeteren. Daarnaast is onder zijn leiding Indonesië uitgegroeid tot een potentiële economische grootmacht.

 

DE OMSTREDEN KANDIDAAT

Jokowi heeft twee termijnen gediend als president. En net als in de VS mag hij niet opgaan voor een derde termijn. Dat is maar goed ook, want hij begon in zijn laatste termijn ook wat autoritaire trekjes te vertonen en privileges aan familieleden te verstrekken. Bij de vorige twee verkiezingen was Subianto (bijnaam: Prabowo) zijn tegen-kandidaat en tot twee keer toe wist Jokowi hem te verslaan. Omdat Jokowi nu moet terugtreden ruikt Prabowo zijn kans om eindelijk president te worden. Driemaal is scheepsrecht, zal hij gedacht hebben. Het bijzondere (en wrange) van de huidige presidentsverkiezing is dat Prabowo, inmiddels de duidelijke winnaar volgens de exit-polls, destijds als jonge militair carrière heeft gemaakt tijdens het bewind van Suharto. Hij is zelfs lange tijd getrouwd geweest met een dochter van Suharto. Hij is omstreden omdat hij een prominente rol heeft gespeeld in het bloedig bestrijden van communisten en opstandelingen. Tegenstanders vrezen dat hij als houwdegen uit de Suharto-tijd een meer autoritaire koers gaat varen.

Het opvallende is dat in Indonesië alles toch ook weer gecompliceerder is dan je denkt. De aftredende president Jokowi heeft de afgelopen jaren zelf de deur voor zijn tegenspeler Prabowo open gezet door hem in zijn laatste regering te benoemen als minister van defensie. Daarnaast is Gibran, de zoon van Jokowi, de running mate van Prabowo.

Kortom, de twee grote politieke tegenpolen staan niet alleen bij herhaling tegenover elkaar, maar geven elkaar ook ruimte en invloed binnen hun eigen regering. Alsof Geert Wilders eerst minister is geweest onder premier Frans Timmermans, waarna Wilders de nieuwe premier wordt met de zoon van Timmermans als vice-premier. Handjeklap tussen twee rivaliserende machtsblokken.

Prabowo heeft dit keer goed begrepen dat hij zich niet moest presenteren als sterke man. Om zijn door het verleden besmeurde imago op te poetsen werd hij in de campagne veelvuldig neergezet als ‘schattige opa’ en afgebeeld als een knuffelbare cartoonfiguur. Het heeft kennelijk gewerkt want bij de exit-polls behaalde hij bijna 60% van alle stemmen. Maar veel Indonesiërs houden hun hart vast. Zij vrezen dat Prabowo de kostbare en kwetsbare democratie van Indonesië in gevaar zal brengen.

 

P.S. Terwijl ik urenlang zat te schrappen en schaven aan deze tekst laat Arjen Lubach in tien minuten op zijn bekende lichtvoetige manier in grote lijnen hetzelfde verhaal zien. 

 

[1] Denk aan boeken als Revolusi van David van Reybrouck, De brandende kampongs van generaal Spoor van Rémy Limpach, Koloniale oorlogen in Indonesië van Piet Hagen, De strijd om Bali van Anne-Lot Hoek, Indië, betovering en desillusie van Thom Hoffman. Maar ook aan films als De Oost of Sweet Dreams.

Ook is er momenteel een grote Indonesië-tentoonstelling in de Nieuwe Kerk in Amsterdam (tot 1 april 2024).

 

Op een regenboogtrui staat geen regenboog (over vlaggen die de lading niet dekken)

Dit zijn woorden die niet helemaal (of helemaal niet) passen bij wat zij beogen te beschrijven. Volgens het bekende gezegde dient een vlag de lading te dekken. Toch gebeurt dat niet altijd. Vaak is dat een bewuste keuze, om het mooier te maken dan het is. Soms is het min of meer toevallig ontstaan. In mijn nieuwste blog schets ik enkele uiteenlopende gevallen waarbij vlag en lading niet goed overeenstemmen.

 

Toekan (een vlag die de valk niet dekt)

Vorige week overleed Arie van der Valk, de financiële man van het bekende van der Valk-concern. In de media werd uitgebreid bij zijn overlijden stilgestaan. Mijn blik viel daarbij op een artikel waarin werd uitgelegd waarom jaren geleden werd besloten om niet een valk, maar een toekan te kiezen als symbool van het concern. In de jaren ’50 kocht de van der Valk familie het vogelpark Avifauna in Alphen aan den Rijn. Het logo van Avifauna bevatte een toekan, een vrolijke, kleurrijke vogel. De familie van der Valk vond dat beter passen dan een valk. Dat was een roofvogel die men ook nog zou kunnen associëren met nazi-Duitsland. Er is dus bewust gekozen voor een vlag die de valk niet dekt.

(https://www.valkvoorschoten.nl/over-valk-exclusief/#:~:text=De%20familie%2C%20op%20zoek%20naar,past%20veel%20beter%20bij%20ons%E2%80%9D.)

 

Regenboogtrui (een vlag vol oude stereotypes)

In de wielersport is het traditie dat een renner die in een bepaalde discipline wereldkampioen is geworden een regenboogtrui aantrekt. Als je goed kijkt zie je weliswaar kleurrijke strepen op het shirt staan, maar geen regenboog. Het zijn vijf kleurbanen die de werelddelen moeten representeren, namelijk: blauw (Europa), rood (Amerika), zwart (Afrika), geel (Azië) en groen (Oceanië). Dit is honderd jaar geleden zo bedacht. En misschien wel afgekeken van de Olympische ringen. Het is dus helemaal geen regenboogtrui, maar een shirt met een nogal stereotype kleurenp-code (Afrikanen zijn zwart, Aziaten zijn geel). Wat mij betreft zou het verfrissend zijn als toekomstige wereldkampioenen een shirt met een echte regenboog krijgen. (https://indekopgroep.nl/betekenis-regenboogtrui/)

 

Verdieping (een vlag met weinig diepgang)

Als we een gebouw binnenlopen en een lift instappen drukken we op de knop van de gewenste verdieping. Want we willen omhoog (ik heb het nu even niet over bezoekers die graag naar de kelder gaan). Vreemd dat we alles boven de begane grond verdiepingen noemen, terwijl het feitelijk verhogingen zijn.

 

Ziggo Dome (een vlag die een beetje dom is)

De Ziggo Dome ziet eruit als een gigantische zwart, vierkant gebouw. Op zich niets mis mee, maar een dome is het niet. Het woord dome is afkomstig van het Latijnse woord domus. Het woord wordt gebruikt als aanduiding van een godshuis, een kerk. Denk aan de Dom van Utrecht of de Duomo van Milaan. Het woord dome verwijst in architectonische zin naar een koepel op een gebouw (denk aan Dôme des Invalides in Parijs). De Ziggo Dome is geen kerk en heeft ook geen koepel. Wat mij betreft zou Ziggo Doos een betere naam zijn. https://en.wiktionary.org/wiki/dome

 

Suikerfeest (een vlag die te zoet is)

Aan het einde van de vastenmaand Ramadan vieren moslims feest. In de volksmond wordt dit het Suikerfeest genoemd. Als niet-moslim zou je zo maar kunnen denken dat er tijdens het Suikerfeest alleen maar zoetigheid wordt gegeten, maar dat is niet het geval. Het feest draait om saamhorigheid en bezinning, Natuurlijk wordt er ook lekker gegeten, maar dat is niet de kern. Veel moslims willen daarom van die associatie af. Ze spreken liever over het ramadan-feest of gebruiken de oorspronkelijke naam Eid Al Fitr: het verbreken van de vasten.

https://www.trouw.nl/religie-filosofie/waarom-moslims-afwillen-van-de-naam-suikerfeest-noem-het-beestje-bij-de-naam~b56068f7/

 

Woonboulevard (een vlag vol broken dreams)

Veel mensen hebben de gewoonte om op vrije dagen een woonboulevard te bezoeken. Het woord boulevard belooft een indrukwekkende, chique ervaring. Maar dan kom je bedrogen uit. Een woonboulevard is meestal te vinden aan de rand van een kaal en winderig bedrijventerrein. Niet charmant of imposant, maar naargeestig. Het woord boulevard associëren we vooral met brede, chique lanen in Parijs. Deze werden in de 19e eeuw om verschillende redenen aangelegd (om het leger en de oproerpolitie meer ruimte te geven bij onrust, om de stad meer aanzien grandeur te geven, om oude krottenwijken op te ruimen). De boulevards werden gerealiseerd op plaatsen waar vroeger verdedigingswallen lagen. Het woord boulevard is dan ook een verbastering van het Nederlandse woord bolwerk. Je zou zo’n treurige rij meubelwinkels hooguit een boulevard of broken dreams kunnen noemen. https://www.encyclo.nl/begrip/bolwerk

 

Verlangen (een vlag die P.C. Hooft al wilde strijken)

Als we naar iets (of iemand) verlangen, staan we te popelen. We kunnen eigenlijk niet langer wachten. Als een kind op de dag voor zijn verjaardag: ‘ik wou dat het al morgen was’. Het woord verlangen hangt samen met de woorden lang en verlengen. Maar is het niet merkwaardig en paradoxaal dat we dit wachten juist willen verkorten en niet verlengen? Dit inzicht is niet van mijzelf, maar van de bekende 17e eeuwse dichter en bestuurder P.C. Hooft. In zijn gedicht ‘Geswinde Grijsart’ formuleert hij het als volgt:

Mijn lief sint ick u mis, verdrijve’ ick met mishaeghen

De schoorvoetighe Tijdt, en tob de lange daeghen

Met arbeidt avontwaerts; uw afzijn valt te bang.

En mijn verlangen can den Tijdtgod niet beweghen:

Maer ’t schijnt verlangen daer sijn naem af heeft gecreghen,

Dat ick den Tijdt, die ick vercorten wil, verlang.

 

Papadag (een vlag die papa niet verdient)

Op mijn werk hoorde ik ooit een paar jonge vrouwelijke collega’s met de nodige verontwaardiging praten over het feit dat de term papadag iets heel bijzonders lijkt uit te drukken, terwijl het van werkende moeders doodnormaal wordt gevonden dat zij een dag thuis zijn om voor de kinderen zorgen. Volgens deze vrouwen spreekt uit de term papadag iets te veel eer voor (de vaak bescheiden bijdrage van) papa en te weinig waardering voor (de vanzelfsprekend geachte rol van)  mama. Zoals een collega het verwoordde: ‘Er is toch ook geen mamadag’. Waar een andere collega aan toevoegde: ‘Vaders zijn toch elke dag papa!’

Ik verbaas me om een andere reden om de term ‘papadag’. Papa staat daarin centraal, terwijl die dag niet om hem draait. Op een verjaardag zetten we de jarige in het zonnetje en op Bevrijdingsdag herdenken we het einde van de oorlog, maar Papadag is niet de jubeldag voor vaders; daar hebben we Vaderdag voor.

Mijn voorstel is om het heel simpel te houden en het ouderschap erbuiten te laten. Zeg gewoon: ‘op donderdag werk ik niet’ of ’dinsdag is mijn vrije dag’. Punt uit. Daar is verder geen tekst of uitleg bij nodig. Of je nu met de kinderen wat gaat doen, of gaat vissen, of de hele dag in je bed blijft liggen, dat gaat niemand wat aan. (zie ook mijn eerdere blog over Papadag: http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1321 )

 

Kip-stuckjes (een vlag die vega-vaag is)

Het vega-schap van de supermarkt ligt vol met alternatieven voor vlees. Toch worden heel veel producten aangeduid met een vlees-term. Namen als groenteburger en kaasschnitzel zijn nog wel te billijken, maar woorden als gehakt, kip, spekjes of shoarma vind ik merkwaardig. Het is juist geen kip of spek, maar iets plantaardigs. Door die woorden toch te gebruiken wordt in feite benadrukt dat het hier niet om ‘the real thing’ gaat maar om imitaties. En imitaties vallen altijd tegen. Dus, vega-producenten, kom op, verzin eens originele, zelfbewuste productnamen!

Tien jaar Phaestus! Inhoudsopgave 2014-2023

Mijn blogsite Phaestus bestaat 10 jaar! In 2014 begon ik met het schrijven van blogs. Over onderwerpen die me dierbaar zijn, bezighouden, opvallen of zomaar te binnen schieten: muziek, politiek, mijn gezin, communicatie en onderwijs (mijn werk), poëzie, reizen, mijn nieuwe woonplaats Zeist, de EU, taal, de actualiteit.

Het schrijven bezorgt mij veel plezier en ik hoop dit nog jaren te blijven doen. Niet in de laatste plaats omdat de afgelopen 10 jaar zoveel mensen mijn blogs hebben gelezen, gedeeld en gewaardeerd. Dat is een enorme stimulans. Hartelijk dank daarvoor!

In totaal heb ik ruim 200 teksten geschreven en geplaatst. Mijn eerste blog in dit nieuwe jaar is geen nieuwe tekst maar een overzicht van alle blogs tot nu toe; in chronologische volgorde.

En de komende maanden op deze plek weer nieuwe teksten. Over namen van luchthavens, over ‘Hier opent’, over de nieuwe boeken van communicatiegoeroes Betteke van Ruler en Wil Michels, over M.C. Escher, over het leesteken ampersand (&), over de Zeister Hernhutters, over de Europese Parlementsverkiezingen, en nog veel meer!

 

2014 Titel Onderwerp en link
1 Een genuanceerde zwart-wit denker Machiavelli en Il Principe (De Vorst)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=24

2 Het schoolslagprincipe USP’s en onderscheidend vermogen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=40

3 Verantwoord Commercieel Samenwerken Hoe om te gaan met commerciële steun

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=235

4 Kiezen voor Europa (serie): Introductie Een serie in thema’s over de rol en plaats van de EU

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=246

5 Kiezen voor Europa (serie) Proloog

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=248

6 Kiezen voor Europa (serie) Geografie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=293

7 Kiezen voor Europa (serie) Geschiedenis

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=308

8 Kiezen voor Europa (serie) Economie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=319

9 Kiezen voor Europa (serie) Cultuur

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=326

10 Kiezen voor Europa (serie) Politiek

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=332

11 Kiezen voor Europa (serie) Epiloog

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=337

12 Voir un ami pleurer De aanslag op het Joods Museum in Brussel

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1771

13 Hallo Jumbo! Jumbo, Magritte en Warhol

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=275

14 COMpositie Kernbegrippen van professionele communicatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=345

15 Relaties en relevantie Waarom communiceren organisaties?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=357

16 Zijn en Hebben (Etre et avoir) in gedichten en films

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=366

17 Outlet Honden en bejaarden uitlaten

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=376

18 Het ‘hoe’ van communicatie Strategie en communicatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=381

19 Zwarte Zaterdag Vakantie ervaringen in Italië

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=385

20 Dylan Tribute Concert in Concertgebouw

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=394

21 De koffiecorner Een student kiest een communicatiestrategie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=405

22 Zender en Ontvanger Hoogste tijd om dit begrippenpaar uit te zwaaien

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=410

23 Gerrit Kouwenaar Bij de dood van de dichter Gerrit Kouwenaar

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=427

24 Niets is wat het lijkt, of toch wel? Het husselen van letters

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=438

25 De nieuwe landkaart van Europa Schuivende grenzen in Europa

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=446

26 Teveel reclame Kritiek op een kortzichtige opinie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=453

27 La Superba Het boek van Ilja Leonard Pfeijffer

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=456

28 Burgemeester word wakker Burgemeester is ook media-commissaris

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=462

29 Doe effe normaal Campagne SNS slaat niet aan bij studenten

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=468

30 Wanneer zeg je ‘Henk en Ingrid’… Welke naam zeg je eerst (bij stellen)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=477

31 Kleurenblind Doet huidskleur er toe bij blinden?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=486

32 Generatiekloof Student weet niet wie Lord Byron is

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=497

33 Strategie revisited Nogmaals: over communicatiestrategie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=502

34 In elke klas zit een Mariëlle Een stille studente die goed scoort in de praktijk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=510

35 Stakkerdjes of Stakkertjes? Hoe spel je verkleinwoorden?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=516

36 De grootste hit van Dylan in NL Welke song is dat?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=523

37 The image as burden Tentoonstelling Marlene Dumas (over Identiteit en Imago)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=530

 

2015 Titel Onderwerp en link
38 Ben ik Charlie De aanslag op Charlie Hebdo

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=542

39 Ben ik Charlie (vervolg) De aanslag op Charlie Hebdo (vervolg)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=551

40 Richting, een naar voorzetsel Het gebruik van het woord richting

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=557

41 Nina Sophia Bij de geboorte van ons eerste kleinkind

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=562

42 Enigma en Dilemma Naar de film The Imitation Game met dochter Lisa

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=571

43 Februaristaking Stilstaan bij antisemitisme

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=576

44 Merknamen De herkomst van merknamen (boek van Riezebos)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=581

45 De vier elementen van communicatie Een koppeling tussen elementen en communicatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=586

46 Hun strijd, onze strijd Vechten op vreemde bodem

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=595

47 Naast wie ga je zitten Observaties in het openbaar vervoer

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=602

48 De stamhouder Het boek van Alexander Münninghoff

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=608

49 Grandes Lignes Parijs en de grote gebaren

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=614

50 Kennis-Houding-Gedrag Kanttekeningen bij deze communicatie-begrippen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=624

51 Norwegian Wood Haruki Murakami, The Beatles en Bob Dylan

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=639

52 Valt er wat te kiezen Verkiezingen voor het Europees Parlement

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=648

53 H.N. Werkman De druksels van Werkman

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=654

54 CommunicatieNU #2 De nieuwe verzamelbundel van Betteke van Ruler

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=669

55 Heimwee naar Max van der Stoel Herinneringen aan een oud-minister

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=677

56 Peeck & Op de Beeck Twee schrijvers, twee boeken; een vergelijking

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=684

57 Zuivere ketters De vervolging van de Katharen in Frankrijk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=692

58 Zadelhoesjes en ander reclameleed Hoe goed te adverteren met zadelhoesjes

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=701

59 Ode aan mijn bril Dit jaar ben ik vijftig jaar brildragend

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=713

60 Organisaties en onderscheid Zelfpresentatie en ontwikkelingen op mediagebied

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=728

61 Pluk de dag De dichter Cees Buddingh’

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=739

62 Offerfeest Wat wordt er gevierd tijdens het Offerfeest?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=754

63 Minder, minder, minder Een kwalitatieve afwijzing van andere mensen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=765

64 Afrikaanse vluchtelingen tussen wal en schip Wat doen de EU en de AU?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=772

65 Nog één keer naar Bob Dylan Concert in Carré (november 2015)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=782

66 Een prachtig spoor De bolwerken van Amsterdam (Rob van Reijn)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=793

 

 

2016 Titel Onderwerp en link
67 Suiker, een bitterzoet verhaal Cuba, plantages, Java, slavernij

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=807

68 Waarom het even slikken is vandaag… Bij de dood van David Bowie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=826

69 Geven en Nemen of Delen Seks, intimiteit en communicatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=836

70 Help, mijn dochter heeft een gymnasium-advies De voors en tegens van het gymnasium

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=846

71 Het Vegetarische Vrienden dilemma In hoeverre wil je je aan anderen aanpassen?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=856

72 Koop geen krant van je geboortedag Maar van de dag erna

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=863

73 Schoolcampus (V&D) Bij het faillissement van Vroom & Dreesmann

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=874

74 Judas, de regisseur van Pasen Het boek Judas van Amos Oz

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=892

75 Het Oekraïne-referendum deugt niet Het verkeerde middel bij deze problematiek

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=906

76 Mijn houvast-huis Het gele huis van Willink en mijn geboortehuis in Velp

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=920

77 9 mei: reden voor feest in Europa De feestdag van de Russen en van de EU

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=931

78 Gastdocent in Litouwen Mijn ervaringen in Vilnius

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=939

79 Matthias Antonie Bij de geboorte van onze kleinzoon

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=953

80 Jan Vertoortelboom en het Vlaamse familieverhaal Het boek De verzonken jongen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=962

81 Een alternatief Nederlands elftal Buitenlandse spelers met een Nederlandse naam

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=967

82 Hello Goodbye Het Britse referendum over de EU

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=986

83 Festival Mijn ervaringen op het North Sea Jazz festival

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=992

84 Je moet er wat voor over hebben Collecteren voor het Rode Kruis

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1000

85 Mooie kerk De gerestaureerde Sint Bavo basiliek in Haarlem

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1007

86 Geniet ervan! Het gebruik van de gebiedende wijs

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1024

87 Vruchtgebruik Waarom Apple Apple heet

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1033

88 Moedige stap van Edith Schippers Opmerkingen bij de Schoo-lezing van deze minister

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1048

89 Moussa en Meursault; rendez-vous met Albert Camus Het boek Moussa van Kamel Daoud als eigentijds vervolg op L’Etranger van Albert Camus

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1063

90 How does it feel? Bob Dylan krijgt de Nobelprijs voor literatuur

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1088

91 Olifantenpaadjes en ezelsbruggetjes Zetjes in de goede richting: hints en nudging

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1097

92 Sint Maarten Een verhaal over chocolade, voetbal, Holleeder en mantelzorg

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1116

93 Bij de dood van Leonard Cohen Een verhaal over Leonard Cohen, Cleopatra, Kavafis en Shakespeare

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1138

94 Mijn gewone, bijzondere moeder Het leven van mijn moeder, Hanna Lam

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1156

 

 

2017 Titel Onderwerp
95 Bijzonder Indonesië Reiservaringen op Java en Bali

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1178

96 Jonge dichters Tim Hofman, Hannah van Binsbergen, Esther Naomi Perquin

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1199

97 Mijn verjaardag op Facebook Gedachten over afstand en nabijheid

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1222

98 Ik weet nog niet wat ik ga stemmen De Tweede Kamer verkiezingen van 15 maart

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1237

99 Morgen naar de stembus Mijn keuze gemaakt

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1246

100 Oek de Jong en Ed van der Elsken De kracht van woorden en beelden

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1258

101 Mijn zoon de gelukszoeker Mijn zoon Lucas gaat op Bali wonen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1273

102 Bipolaire politiek Zwart-wit keuzes bij verkiezingen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1286

103 Geef mij de grauwe, stedelijke wegen Parallellen tussen J.C. Bloem en Walt Whitman

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1300

104 Henk en Ingrid bij de Primark, Jelmer en Sophie bij het Van Gogh museum Dilemma’s tijdens de kabinetsformatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1306

105 Doe mee aan de migratie-quiz Standpunten van politieke partijen over migratie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1315

106 Papadag en vaderdag De misplaatse term Papadag

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1321

107 Het verhaal van Crystal Palace De link tussen Frank de Boer, Fjodor Dostojewski, Peter Sloterdijk en Samuel Sarphati

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1332

108 Dromen en drama’s in Verona Impressies van een bezoek aan Verona

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1355

109 Oogsten Tradities en de samenhang tussen natuur en cultuur. Boeken van Ger Groot en Erwin Mortier

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1374

110 1987-2017: 30 jaar communicatie-onderwijs Mijn jubileum als HBO communicatie-docent

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1389

111 K. Schippers passé? Ben je belazerd! De betekenis en relevantie van het werk van K. Schippers

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1422

112 Mondriaan als aansteker Hoe ik ooit een titel voor een Mondriaan- tentoonstelling bedacht

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1439

113 31 oktober: gaan we Hervormingsdag of Halloween vieren Oude en nieuwe feestdagen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1460

114 23 oeroude woorden De ontdekking van 23 eeuwenoude stamwoorden

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1482

115 Onthaasten, ontspullen, ontbloten, ontzeuren Spelen met ont-werkwoorden

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1511

 

2018 Titel Onderwerp en link
116 Reclame voor reclame Het etaleren van eigen onvermogen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1540

117 Nepnieuws is geen nieuws Gebruik en misbruik van de term nepnieuws

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1559

118 Wat heeft W.F. Hermans met Heineken en Holleeder te maken? Opmerkelijke parallellen tussen gebeurtenissen rondom deze drie mannen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1573

 

119 De mensen van Maastricht De aantrekkingskracht van deze stad en de rol van haar inwoners daarbij

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1585

120 Gepakt door SuitSupply De twijfelachtige bedoelingen van SuitSupply bij haar nieuwste reclame-uitingen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1592

121 Het oermodel van communicatie (van Shannon & Weaver) is 70 jaar oud. Reden voor een feestje? Dit bekende model was anders bedoeld dan velen denken

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1614

122 Leestip: Van Bach tot bacterie en terug Een pittig boek over taal, communicatie, bewustzijn en begrip

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1646

123 Balinese bruiloft Het huwelijk van Lucas en Santie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1655

124 Winterswijk In de voetsporen van Mondriaan en Komrij

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1686

125 Huishoudtrapje Een ongelukkige valpartij met grote gevolgen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1705

126 Roman Jakobson’s inspirerende kijk op taal en communicatie Een taalkundige die ons veel inzichten biedt op het gebied van taal, taalfuncties en communicatie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1713

127 Wanneer houdt een letter op een letter te zijn De ontwikkeling van de letter E en de vele manieren waarop deze letter wordt afgebeeld

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1726

128 Jinte Maria Bij de geboorte van kleindochter Jinte

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1766

129 Vrouwelijke straatnamen Er moeten meer straten naar vrouwen worden vernoemd

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1777

130 I Amstlvn Het einde van de I Amsterdam letters en een opvallende reactie vanuit Amstelveen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1795

131 Madeira, van Christiani tot Cristiano Enkele observaties tijdens een heerlijke vakantieweek

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1809

132 Beeld en geluid Hoe ik een oud televisie-fragment van mijn vader vond

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1820

133 Vuilcontainer Een oude buurvrouw gaat verhuizen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1833

 

2019 Titel Onderwerp en link
134 De weereld is een speeltooneel De Gijsbreght van Aemstel in het Dylan hotel

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1858

135 Pijl en Logo Saaie logo’s op vrachtwagens

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1870

136 Ik ging naar Brussel om Jacques Brel te zien De bekende zanger blijkt een Vlaming

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1885

137 Openbare klapsigaren, luizenmoeders en fundamentalisten Moet er nog plaats zijn voor bijzonder onderwijs?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1898

138 Stop de verengelsing Nederlandse plaatsen met Engelse namen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1912

139 Communiceren luistert nauw Communiceren begint al in de onderzoeksfase

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1928

140 Verkiezingen voor het Europees Parlement Wat staat er op het spel?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1932

141 Sleutels Sleuteloverdracht van ons nieuwe huis

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1941

142 WP, weg of mee? Gaat de encyclopedie mee naar het nieuwe huis?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1953

143 Van A naar Z Na 33 jaar Amstelveen verhuizen we naar Zeist

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1964

144 Communiceren over communicatie In gesprek met nieuwe eerstejaars studenten

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1972

145 Het Lada-effect Als je het eenmaal ziet…

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1983

146 Je bent wat je draagt Gele hesjes en cappuccino

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1991

147 Elastiekjes op straat Mijn fascinatie voor figuurtjes van elastiek

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2005

148 Kinderen voor kinderen Ik ben trots op het werk van mijn kinderen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2026

149 Het is oké Het verkeerde woord van het jaar

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2036

 

2020 Titel Onderwerp en link
150 Groeten uit Zeist #1: Zeg het niet met Bloemen Wat heeft Karin Bloemen met Zeist te maken?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2052

151 Doelgroepen en deelgroepen Een pleidooi voor een nieuw woord en nieuw denken

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2063

152 Ik-dingen Als dingen menselijke trekjes krijgen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2075

153 Groeten uit Zeist #2: Hendrik Marsman De Zeister dichter en zijn bekende gedicht: Denkend aan Holland zie ik brede rivieren…

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2096

154 Femke Een oude vriendin wordt overvallen op straat

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2108

155 Bij de geboorte van kleindochter Mae Marianne http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2115
156 Studenten in corona-tijd De gevolgen van de pandemie voor mijn studenten

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2120

157 Simone de Beauvoir en Black Lives Matter Parallellen in de strijd voor gelijkwaardigheid

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2130

158 Groeten uit Zeist #3: De voedselbank De achterkant van onze welvaartsstaat

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2144

159 Land van herkomst en land van aankomst Eddy du Perron en Murat Isisk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2153

160 Enkele gedachten bij de dood van Samuel Paty Bij de dood van Samuel Paty

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2170

161 Mijn vader 1926-1970-2020 Vijftig jaar na de dood van mijn vader

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2179

162 Help, ik ben een soort geworden! Wie denken zij wel dat ik ben?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2184

 

2021 Titel Onderwerp en link
163 Het belangwekkende nieuwe boek van Betteke van Ruler Haar nieuwe boek over communicatiestrategie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2204

164 Op naar de stembus! De Tweede Kamer verkiezingen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2219

165 Groeten uit Zeist #4: De L-flat Klopt de naam van de L-flat wel?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2228

166 Wat kan Europa leren van de Habsburgers Het nieuwe boek van Caroline de Gruyter ‘Beter wordt het niet’

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2246

167 Bob Dylan 80 jaar! Bij de 80e verjaardag van Bob Dylan

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2256

168 Een inwoner van Bulgarije is een Bulgaar… Hoe consequent zijn we in het benoemen van de inwoners van landen?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2272

169 Bij het graf van Albert Camus Op bezoek in Lourmarin

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2276

170 De coach in het onderwijs Wordt de docent een coach? En waar komt de naam coach vandaan?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2293

171 Bij de geboorte van kleinzoon Casper Gerrit http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2306
172 Groeten uit Zeist #5: Straatnamen Straatnamen in Zeist

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2314

 

2022 Titel Onderwerp en link
173 Ontwijnen, ontboeken, ontschermen: nieuwe ont-woorden Nieuwe woorden die met ont- beginnen (vervolg op Blog 115; december 2017)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2333

174 Groeten uit Zeist #6: Plakplaatjes Plaatjes van Zeist sparen.

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2356

175 Eerder genieten Wanneer zal ik met pensioen gaan?

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2377

176 Mannen van zestig Bij het overlijden van vier dierbare personen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2391

177 Bij de geboorte van kleindochter Ni Putu Tori Rosalie http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2400

 

178 Kletskassa Ik reken liever af bij een kassière

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2404

179 Mannentas Mijn nieuwste accessoire

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2409

180 Over verhitting De polarisatie in Nederland wordt steeds heftiger

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2409

181 Komijnsplisers en Sjabloonhonger De nieuwe dichtbundel van Marieke Lucas Rijneveld

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2423

182 Go to hell Dante en hedendaagse hellevaarders

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2436

183 A Camping Flight to Lowlands’ Paradise Festivals en vluchtelingen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2453

184 Vlagvertoon De omgekeerde vlag als opgestoken middenvinger
185 Groeten uit Zeist #7: Eikels Eikels en bikers

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2475

186 Morgen weer naar Bob Dylan Dylan treedt weer op in Nederland

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2483

187 This bird has flown: ik ben van Twitter af Waarom ik dit platform gedag zeg

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2492

188 Waar is het lam? De nieuwe bundel van Mustafa Stitou

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2499

 

2023 Titel Onderwerp en link
189 Groeten uit Zeist #8: Dag slager en dag bakker Over vertrekkende middenstanders

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2520

190 Inholland. What’s in a name? Over de naam van de hogeschool waar ik werk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2559

191 Er mankeert nogal wat aan missen en ontbreken De werkwoorden missen en ontbreken worden vaak door elkaar gehaald

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2576

192 De dubbele waarde van een diploma De betekenis van het behalen van een diploma

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2594

193 Bestemming onbekend Indrukken van een studiereis naar Sarajevo

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2604

194 Het jaar van de scholekster Mijn favoriete vogel

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2615

195 Groeten uit Zeist #9: Zeist is goud waard Het Nederlandse goud komt in de bossen van Zeist te liggen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2628

196 Het is mooi geweest Afscheid nemen van mijn werk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2638

197 Strandpalen; foto-genieke symbolen van tijd en ruimte Ik maak al jarenlang foto’s van strandpalen

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2654

198 Parlez-vous Français? Vaste woorden-paren op vakantie in Frankrijk

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2665

199 In den beginnen was het Woord De vele parallellen tussen Communicatie en Christendom

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2676

200 Jürgen Habermas laat weer van zich horen Het belang van dialoog en democratie

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2693

201 Nooit meer slapen. Nog eens lezen. Wat valt op als je opnieuw een klassieker leest

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2705

202 Doe het voor de kinderen (Staak het vuren) Brian Eno, Israël en Gaza

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2713

203 Meerstemmigheid en buitenspel-partijen Aan de vooravond van de Tweede Kamerverkiezingen van 20 november 2023\

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2720

204 De nieuwe baas van het verkeer De PVV van Geert Wilders is de grootste partij geworden

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2729

205 Groeten uit Zeist #10: Sinterklaasfeest Ouderwetse Pieten in Zeist en in mijn kinderboek

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2743

205 Groeten uit Zeist #11: Burgerberaad Burgerberaad levert geen vuurwerk op (en dat is ook de bedoeling)

http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2760

 

Groeten uit Zeist #11: Burgerberaad levert geen knallend vuurwerk op (en dat is ook de bedoeling)

Een paar jaar geleden vierden we de jaarwisseling voor het eerst in ons nieuwe huis in Zeist. Ik weet nog goed dat we versteld stonden van de enorme hoeveelheid vuurwerk die hier werd afgestoken. In onze vorige woonplaats Amstelveen werd ook wel behoorlijk geknald, maar dat viel in het niet bij alles wat er in Zeist de lucht in werd geschoten. Dat begon al in november. Vooral ’s avonds hoorden we af en toe doffe dreunen. We hadden aanvankelijk geen idee wat het was, maar buren gaven ons uitsluitsel: ‘het is vuurwerk; dat begint hier altijd al vroeg’. In de loop van december knalde het steeds vaker en luider; met een oorverdovende apotheose op Oudjaarsavond. Ruim voor middernacht barstte het los. En het ging tot diep in de nacht door.

Foto: NOS

Tot die tijd hadden we vooral pluspunten ervaren in onze nieuwe woonplaats: de bosrijke omgeving, de vriendelijke bediening in winkels, de centrale ligging, passagiers die de buschauffeur groeten bij het in- en uitstappen en, last but not least, geen herrie van vliegtuigen. Daar stak al dat vuurwerk wat negatief bij af. Maar we troostten ons met de gedachte dat we daar niet het hele jaar last van zouden hebben. Voor de goede orde: ik ben niet tegen vuurwerk, maar het mag wel wat minder en graag ook een stuk veiliger.

Ik was dan ook nieuwsgierig toen ik afgelopen voorjaar hoorde dat de gemeente Zeist een burgerberaad ‘Jaarwisseling’ in het leven had geroepen. Met als centrale vraag: “Hoe zorgen we in onze gemeente samen voor een jaarwisseling waar we ons met elkaar op kunnen verheugen?”[1]

De gemeente had een paar jaar eerder al ervaring met burgerparticipatie opgedaan. In 2021 onder de titel ‘Samen in balans’; over het op orde brengen van het huishoudboekje van de gemeente. Via loting waren 150 burgers geselecteerd die in een aantal gespreksrondes mochten meedenken over manieren om tot verantwoorde uitgaven (en bezuinigingen) te komen. De leden van deze Inwoners Advies Commissie (IAC) vormden een dwarsdoorsnede van de bevolking en waren niet geselecteerd op basis van deskundigheid. Het ging er vooral om dat zij aangaven wat zij als inwoners van de gemeente belangrijk vonden. Binnen twee maanden kwam de IAC met een pakket van 62 voorstellen om te komen tot gezonde gemeentelijk financiën. Uiteindelijk nam de Gemeenteraad twee-derde van de voorstellen over en kon, met een aantal aanvullende maatregelen, een sluitende begroting worden vastgesteld.[2]

Op basis van de positieve ervaringen met dit eerste burgerberaad besloot de gemeente om ook het onderwerp Jaarwisseling voor te leggen aan een brede groep burgers. Hierbij speelden drie overwegingen een rol:[3]

  • Vernieuwing van een traditie vraagt om samen keuzes maken. De gemeenteraad beslist hierover, maar bedenkt dit liever niet alleen. Onze raadsleden hebben de wijsheid niet in pacht. Er zijn veel waardevolle zienswijzen, inzichten en ideeën bij inwoners en ondernemers in onze gemeente. De gemeenteraad wil hiervan graag gebruikmaken.
  • Een debat in de gemeenteraad over de jaarwisseling is vooral gericht op het creëren van een meerderheid. Daarmee kan het besluit voor een groot deel van de inwoners onbevredigend zijn. Zeker als die inwoners tegengestelde meningen hebben over dit onderwerp. Een gesprek in een Burgerberaad werkt anders. Dat is erop gericht om samen tot een advies te komen dat door het hele Burgerberaad gedragen wordt. En waar dus alle deelnemers achter staan of vrede mee kunnen hebben.
  • De samenstelling van een Burgerberaad is anders dan die van de gemeenteraad. Mensen zitten er zonder dat ze verantwoording hoeven af te leggen aan een (kiezers)achterban. Dat biedt ruimte voor een open gesprek, waarin men makkelijker van mening kan veranderen om tot elkaar te komen.

Na een vijftal praat- en overlegsessies onder professionele begeleiding kwam het Burgerberaad na een paar maanden tot een advies dat afgelopen zomer unaniem door de gemeenteraad werd overgenomen. De kern van het advies is dat er bij de jaarwisseling meer rekening moet worden gehouden met kwetsbare groepen en het milieu. Dit kan door het bevorderen van het afsteken van veilig siervuurwerk, het aanwijzen van vuurwerkvrije zones en het organiseren van een centraal evenement (vuurwerkshow). In feite, aldus het advies, gaat het om een mentaliteitsverandering. Daarom zal er de komende jaren ook sprake zijn van publiekscampagnes en gerichte voorlichting.

De eerste concrete uitwerking van dit advies is de plaatsing van campagne-borden waarop inwoners te zien zijn die aangeven welke vormen van overlast zij rondom Oud & Nieuw ervaren en welke risico’s zij zien. Voor het organiseren van een centraal evenement is het dit jaar nog te vroeg. De gemeente had onvoldoende tijd om dit al voor de aanstaande jaarwisseling te realiseren maar belooft dat over een jaar wel rond te hebben.

Al met al vind ik het een sympathiek en zinvol idee om dit soort vraagstukken aan een breed panel van burgers voor te leggen. Juist bij controversiële vraagstukken die op veel mensen betrekking hebben is het goed om de denkkracht van burgers en hun ervaringen en suggesties mee te laten wegen. Dat is de basis van een gezonde democratische samenleving. Een burgerberaad kan ook helpen om de veelbesproken kloof tussen politiek en burgers wat kleiner te maken. Ik schreef een paar maanden geleden een blog over Jürgen Habermas; hij zou deze vorm van burgerparticipatie ongetwijfeld toejuichen.[4]

Wat het vuurwerk betreft denk ik dat er de komende jaarwisseling nog steeds volop geknald gaat worden in Zeist. Nu er nog geen centraal evenement is zal het als vanouds losgaan, vrees ik. In die zin heeft dit burgerberaad geen ‘vuurwerk’ opgeleverd. Het aanpassen van tradities en vaste gewoontes vergt tijd. Voor bewustwording en mentaliteitsverandering rondom vuurwerk heb je een lange adem nodig. Kijk maar naar anti-rook campagnes, acties om minder vlees te eten of de Zwarte Piet discussie. Maar in ieder geval heeft de gemeente Zeist een eerste stap gezet. En dat valt toe te juichen.

 

Nawoord

Ik ga in de tekst hierboven niet in op allerlei inhoudelijke en organisatorische aspecten van burgerparticipatie; de voors en tegens; de do’s & don’ts. Er zijn de afgelopen tijd enkele publicaties verschenen die voor belangstellenden zeker de moeite waard zijn. Ik noem er vier:

  1. Het WRR rapport ’Grip. Het maatschappelijk belang van persoonlijke controle’ (WRR rapport 108, november 2023). https://www.wrr.nl/publicaties/rapporten/2023/11/30/grip

In dit waardevolle rapport (dat ook regelmatig wordt aangehaald om de verkiezingsuitslag van 22 november te duiden) wordt ruim aandacht besteed aan participatie. Het rapport gaat daarbij in op de nieuwe Omgevingswet die op 1 januari 2024 van kracht wordt. Deze wet kent verplichtende bepalingen over participatie, maar stelt daarbij geen kwaliteitseisen.

De WRR schetst naast pluspunten ook schaduwzijden:

…….is er reden voor enige terughoudendheid rond de al jaren populaire pleidooien voor meer burgerparticipatie en interactieve beleidsvorming. Deze initiatieven zijn doorgaans goed nieuws voor burgers die beschikken over de tijd en capaciteiten om hieraan effectief deel te nemen – de zogenoemde participatie-elite van vaak wat oudere en beter opgeleide mannen, doorgaans met een Nederlandse achtergrond. Voor hen betekenen deze initiatieven méér grip op wat er gebeurt. Dergelijke initiatieven zijn echter minder geschikt voor burgers die niet de tijd hebben om, naast werk, partner, kinderen en andere verplichtingen, zich ook hiermee bezig te houden. En ze zijn ook geen goed nieuws voor burgers die niet goed zijn toegerust voor een effectieve deelname aan zulke trajecten, vaak mensen met een praktische opleiding of een migratie­achtergrond.278 Steeds weer doen nieuwe generaties beleidsmakers en commu­nicatieadviseurs oprechte pogingen om deze burgers toch te betrekken, maar dat blijft zeer lastig. Misschien wordt het tijd om deze waarheid onder ogen te zien: bepaalde groepen burgers zijn meer gebaat bij een goed functionerende representatieve democratie met competente volksvertegenwoordigers die effectief voor hun belangen opkomen, en die professioneel tegenspel kunnen leveren aan de mondiger burgers.279 Voor deze groepen burgers betekent meer participatieve democratie juist minder grip op wat er gebeurt.” (p. 160)

 

  1. Omgevingscommunicatie & Participatie van Monique Broekhoff (uitgeverij De Communicatiepraktijk, 2023). Dit is een overzichtelijk, toegankelijk boek met specifieke aandacht voor de rol van communicatie bij strategische omgevingsmanagement. Het biedt een breder kader waarbinnen vormen van participatie en dialoog een plaats krijgen. Het boek presenteert een plan met 10 stappen (van vraagstelling, inventarisatie en analyse tot besluitvorming, uitvoering en evaluatie. Dit is een tamelijk traditioneel, lineair stappenplan. Tegenwoordig wordt er juist gepleit voor meer flexibele en ‘agile’ werkvormen, omdat de praktijk zich niet in vaste stappen laat vangen. Toch biedt het stappenplan wel inzicht en houvast, omdat het de kernzaken benoemt die van belang zijn bij omgevingsmanagement, participatie en communicatie. Kortom, een handig hoe-en-wat boek.

 

  1. Burgerparticipatie en Openbaar Bestuur van Rob van Engelenburg en Peter van Hoensel (Uitgeverij Boom Bestuurskunde, 2023) In dit boek zetten twee door de wol geverfde deskundigen hun ervaringen en inzichten op een rij. In de proloog houden ze een warm pleidooi voor burgerparticipatie en voeren daarbij meerdere overtuigende argumenten aan (draagvlak, tegenwicht, creatieve inzichten, checks & balances). Het boek zelf heeft een wat onorthodoxe opzet. Elke auteur neemt een deel van het boek voor zijn rekening en begint met een persoonlijke introductie (opleiding, werkervaring, publicaties) van 8 tot 10 pagina’s. Dat vind ik nogal veel van het goede. Deze schetsen hadden beter in verkorte vorm achterin het boek opgenomen kunnen worden. Verder valt het op dat veel teksten in het boek gebaseerd zijn op artikelen die eerder elders zijn gepubliceerd. Dat maakt de inhoud niet minder waardevol, maar het zorgt er voor dat het moeilijk wordt om echt een lijn in het boek te ontdekken. De kracht van dit boek zit in de vele praktijkervaringen en cases. De lezer komt zo in aanraking met uiteenlopende voorbeelden van participatie waaruit veel te leren valt. Al met al, een inspirerend voorbeelden- en inzichtenboek.

 

  1. Algemene informatie over de Omgevingswet: https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/omgevingswet

[1] https://www.zeist.nl/projecten/projectenoverzicht/burgerberaad-jaarwisseling

[2] https://www.zeist.nl/projecten/projectenoverzicht/samen-in-balans

[3] https://www.zeist.nl/projecten/projectenoverzicht/burgerberaad-jaarwisseling

[4] http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2693

De nieuwe baas van het verkeer

 

Er was eens een meneer die de baas van het verkeer wilde worden. Hij had radicale ideeën om een einde te maken aan alle verkeersproblemen in het land. Hij droomde dat er alleen nog maar witte auto’s op de weg zouden rijden. Dat zou zorgen voor minder files, minder parkeerproblemen en minder ongelukken. Hij beweerde dat auto’s met een andere kleur lelijk en slecht waren en dat hun eigenaren niet deugden en veel ongelukken veroorzaakten. Hij wilde de import van gekleurde auto’s helemaal verbieden. Er moest in eigen land een grote fabriek komen waarin alleen maar witte auto’s zouden worden gemaakt. Hij beloofde de mensen dat hij hen zou helpen om een witte auto te kopen, als hij de baas zou zijn. Mensen met een witte auto zouden minder geld voor benzine hoeven te betalen en ook minder wegenbelasting. Hij riep dat er met alleen witte auto’s minder parkeerproblemen en ongelukken zouden zijn. En minder files. Iedereen zou lekker hard kunnen scheuren op de snelweg. De maximum snelheid kon gerust omhoog naar 140 kilometer. Hybride en elektrische auto’s zou hij juist extra duur maken. Hij maakte zich namelijk totaal geen zorgen over het klimaat.

De meeste mensen vonden de plannen van de meneer maar raar. Veel autobezitters waren juist blij met hun groene, blauwe of rode auto. Die auto’s waren echt niet minder dan witte. Dus waarom de eigenaren van witte auto’s voortrekken en de mensen met een gekleurde auto dwarszitten? Dat was toch niet eerlijk! En moesten we juist niet ons best doen om het klimaat te redden? Deze mensen hoopten dat de meneer niet de baas van het verkeer zou worden.

Sommige mensen zagen de ideeën van de meneer wel zitten. Auto’s waren duur en met de hulp van de meneer zouden ze misschien toch een auto kunnen kopen. En een witte kleur vonden ze prima. Ze dachten vooral: als wij maar een auto hebben; desnoods ten koste van mensen met een gekleurde auto. Ook vonden ze  dat er inderdaad vaak gekleurde auto’s bij ongelukken betrokken waren. Bovendien: minder parkeerproblemen, minder files; wie wil dat nou niet!  En ach, het klimaat. Daar maakten zij zich niet druk over.

De meneer bleef jaar in jaar uit maar roepen dat gekleurde auto’s en hun eigenaren van de weg gehaald moesten worden. En hij bleef maar proberen om de baas te worden. Maar het mislukte keer op keer. Er waren andere meneren en mevrouwen die het voor het zeggen hadden. Zij wilden ook wel wat aan de files doen en aan de parkeerproblemen en de ongelukken. Maar niet ten koste van de eigenaren van gekleurde auto’s. Dat zou niet helpen. En dat vonden ze ook niet netjes. Ook probeerden zij iets voor het klimaat te doen. Deze meneren en mevrouwen deden hun best, maar vaak waren het kleine stapjes. En soms ging het ook mis. Dan zaten ze weer lang te overleggen en soms ook te kibbelen. Zonder goed naar de mensen in het land te luisteren. Op deze manier lukte het hen niet goed om alle verkeersproblemen op te lossen en iedereen tevreden te maken.

Steeds meer mensen in het land begonnen te mopperen. Vooral de mensen die geen geld hadden om een auto te kopen. Ze vonden dat ze niet serieus werden genomen. Daarom hoorde je steeds vaker mensen zeggen dat er misschien toch een ander soort verkeersbaas moest komen. En zo kreeg de meneer die al twintig jaar riep dat  alle verkeersproblemen te wijten waren aan de gekleurde auto’s opeens weer veel aandacht. Hij voelde dat nu eindelijk het moment was gekomen waarop hij de baas kon worden. Hij bleef vasthouden aan zijn witte auto-plan, maar beloofde de mensen dat hij ook vriendelijk zou doen voor de eigenaren van een gekleurde auto. Zouden de mensen hem geloven?

 

(beeld: Bibo Crafts)

Meerstemmigheid en buitenspel-partijen

Morgen mogen we weer naar de stembus. Er staan maar liefst 26 partijen op het stemformulier. Er valt dus heel veel te kiezen. Wat dat betreft ben ik blij dat wij geen tweepartijenstelsel hebben met een ‘the winner takes all’ principe. Een dergelijke zwart-wit opzet zie je ook bij referenda. Daarbij gaat het letterlijk om JA of NEE; meer smaken zijn er niet. Ik noem dat bipolaire politiek. Ik heb daar veel moeite mee. Bipolariteit bevordert het denken in termen van winnen en verliezen, het wij-zij denken, het monopoliseren van de waarheid. Een tweestrijd is prachtig voor media en opiniepeilers. Het levert, net als bij sportwedstrijden of thrillers, een spannende ontknoping op met een winnaar en een verliezer. Maar het land moet na de verkiezingen weer verder, terwijl de politieke tweestrijd de tegenstellingen juist heeft vergroot. In pluriforme systemen is er geen absolute winnaar, dus moet je overleggen, compromissen sluiten en coalities vormen. Stelling durven nemen, maar ook water bij de wijn kunnen doen. Politieke partijen moeten de verbinding met de burgers zoeken. Maar ook met elkaar. Politici en politieke partijen moeten daardoor hun eigen opvattingen kunnen relativeren en oog hebben voor alternatieve opvattingen. Dat draagt bij aan een goed functionerende democratie.

Toch kun je ook vraagtekens bij zo’n grote verscheidenheid aan partijen plaatsen. Het laat zien dat de samenleving zelf steeds meer gefragmenteerd en individualistisch is geworden. En dat mensen veel nadrukkelijker hun eigen belang voorop stellen en minder oog hebben voor bredere bewegingen en het algemeen belang. Ik denk dat de opkomst van nieuwe media met deze versplintering samenhangt. Social media en hun algoritmes dragen er aan bij dat iedereen luid zijn eigen mening verkondigt en weinig luistert naar andersgestemden.

Uiteindelijk moeten we met elkaar verder. Maar als iedereen zich fanatiek vastklampt aan zijn eigen gelijk schiet het niet op. Dat zal er ook toe leiden dat veel mensen na de verkiezingen teleurgesteld zullen zijn. Ofwel omdat de door hen gekozen partij geen of slechts een enkele zetel heeft behaald. Ofwel omdat de gekozen partij deel gaat nemen aan de regering en compromissen moet gaan sluiten. Beide uitkomsten zijn voor hard-liners en principiëlen waarschijnlijk moeilijk te verteren, maar in een land met zoveel partijen moet je bereid zijn om er samen uit te komen en compromissen te sluiten. Gelukkig maar, zou ik willen zeggen. Stel je voor dat één partij het helemaal voor het zeggen zou hebben.

Kortom, zonder pluriformiteit geen gezonde democratie. So far, so good. De vraag is alleen of deze pluriformiteit onbegrensd mag zijn. Wat moeten we doen met politieke partijen die opvattingen hebben die tegen bepaalde beginselen van onze democratische rechtsstaat ingaan? Die standpunten innemen die niet te verenigen zijn met onze Grondwet? Partijen die zich dus in feite niet houden aan een aantal van onze belangrijke democratische spelregels. Ik noem ze voor het gemak buitenspel-partijen; niet omdat ik ze buitenspel wil zetten, maar omdat zij zich zelf (ten dele) buiten de constitutionele orde plaatsen. Mogen die partijen wel meedoen aan verkiezingen? En mogen die partijen ook deel gaan uitmaken van de regering?

Ik zal niet snel een oproep steunen om een politieke partij te verbieden. Ik heb juist hierboven gezegd hoe belangrijk pluriformiteit is. Bovendien zijn vrijheid van vereniging en vrijheid van meningsuiting belangrijke rechtsgronden in onze samenleving. Ik denk dat het juist de kracht is van een democratie dat er ook fundamentele tegengeluiden geuit mogen worden. En het is ook belangrijk dat er naar deze stemmen wordt geluisterd.

Maar zo’n partij laten deelnemen aan een regering is voor mij een brug te ver. Een regering  moet het bredere, algemene belang dienen. Ministers en staatssecretarissen leggen niet voor niets een eed of gelofte af waarbij ze trouw beloven aan de Grondwet. Dit geeft aan dat er in een regering geen plaats kan zijn voor een partij met een programma dat strijdig is met de Grondwet. Als zo’n buitenspel-partij toch deel gaat uitmaken van de regering worden daarmee onze democratische spelregels en principes ondermijnd.

Politieke partijen die wel de deur voor regeringsdeelname van buitenspel-partijen openzetten geven zuurstof aan het ongrondwettelijke gedachtengoed. We hebben morgen dus veel te kiezen, maar ook veel te verliezen.

Doe het voor de kinderen: over Brian Eno, Israël en Gaza.

Een grote golf van pop-nostalgie spoelt over ons heen. We worden bedolven onder allerlei culturele manifestaties waarin oude helden uit de popmuziek centraal staan. Denk aan de tentoonstelling Unzipped over de Rolling Stones in het Groninger Museum, de documentaire Moonage Daydream over David Bowie, of de concerten van de Analogues die de muziek van de Beatles minutieus weten na te spelen. In navolging van de Analogues touren tientallen tribute-bands door het land die de muziek van hun muzikale idolen ten gehore brengen: van The Band en Ry Cooder tot de Bee Gees en Abba. Heerlijk herkenbaar voor 50-plussers die zich weer even tieners wanen en terugdenken aan hun vroegere schoolfeestjes, aan de posters op hun slaapkamers en aan de grijsgedraaide LP’s op hun pick-up.

Hoewel ik zelf liever luister naar originele muziekuitvoeringen dan naar tribute of cover-bands, moet ik toegeven dat ik in de afgelopen tijd ook een paar keer heb genoten van een ‘trip down memory lane’. Zo woonde ik een geweldig concert bij van Jett Rebel waarin hij alleen maar bekende oude nummers speelde en had ik het erg naar mijn zin bij de swingende theatervoorstelling ‘The Stones versus The Beatles’. Ik ben kennelijk ook gevoelig voor het nostalgie-virus.

In het verlengde van die positieve ervaringen heb ik vorige week het concert van Brian Eno in Utrecht bezocht. Ik zag zijn naam een paar maanden geleden in een aankondigingsbericht van Tivoli-Vredenburg staan en dacht meteen: daar wil ik naartoe. Brian Eno is voor het grote publiek misschien geen bekende naam, maar hij heeft met vele groten uit de popmuziek samengewerkt en heeft op talloze gebieden zijn sporen nagelaten: als lid van Roxy Music, als producent van o.a. David Bowie, de Talking Heads en Coldplay, als ‘uitvinder’ van ambient music en als componist zijn filmmuziek. Een zeer veelzijdige, baanbekende en interessante muziek-man. Het was een buitenkans om hem live te kunnen zien, want Eno treedt haast nooit op. Natuurlijk speelde ook hier een nostalgisch gevoel een rol, maar het ging me vooral om de wetenschap dat deze bijzondere muzikant en componist zelf zou optreden. Met een compleet symfonieorkest!

Het was een in meerdere opzichten indrukwekkend concert. De composities van Eno werden schitterend uitgevoerd. Ouder en nieuwer werk. Van heel klein tot bombastisch. Bijzonder genoeg kwamen de composities nog beter tot hun recht nu het kenmerkende elektronische geluid van Eno’s muziek grotendeels werd vervangen door strijkers en blazers. De orkestleden zaten niet op vaste plekken, maar liepen over het podium, in een choreografie die mooi aansloot op de muziek. Brian Eno was vanwege een stevige verkoudheid niet heel goed bij stem, maar zijn zang was niettemin overtuigend en indringend. Er hing betovering in de Grote Zaal.

Dat veranderde enigszins toen Brian Eno na een uur de microfoon pakte. Hij wilde zijn hart luchten. Hij vertelde dat hij diep is geraakt door de situatie in Gaza. In scherpe bewoordingen veroordeelde hij de harde lijn van de Israëlische regering en de laffe houding van zijn eigen Britse regering. Hij vroeg met klem aandacht voor de slachtoffers in Gaza en zei dat het volgende lied aan hen werd opgedragen. Toen iemand vanaf de tribune riep dat ook aan Israëlische kant slachtoffers te betreuren waren, zei Eno kort dat hij de song ook aan hen opdroeg. Op dat moment liepen een paar mensen de zaal uit. En hoewel de muziek na dit politieke statement ook prachtig was, leek de sfeer toch te zijn veranderd.

Na afloop gonsde het in de Tivoli-gangen van de reacties. Dat ging natuurlijk over het concert (de superlatieven waren niet van de lucht) , maar zeker ook over de politieke uitspraken van Eno. Sommigen meenden dat hij te eenzijdig de Palestijnen had benoemd. Anderen vonden het jammer dat hij zich überhaupt had uitgesproken. Weer anderen waren juist blij met zijn statement. Ook mijn vrouw en ik waren vol van deze bijzondere avond en hebben er nog meerdere keren over nagepraat.

Ik voelde me aangesproken door Brian Eno, ook al had hij wat mij betreft ook de pijn aan Israëlische zijde duidelijker mogen benoemen. Ik waardeer het feit dat hij zijn zorgen en frustratie deelde over dit urgente maatschappelijke drama. Ook dat deed me aan vroeger denken. Internationale popmusici als John Lennon, Bob Dylan, U2, Stevie Wonder en Bob Marley (om er maar een paar te noemen) spraken zich ook veelvuldig uit over maatschappelijke kwesties. In hun songs, tijdens optredens en via de media. Zoals Boudewijn de Groot, Bram Vermeulen en Bots dat in Nederland deden.

Het laat zien dat je als artiest, als kunstenaar niet in een isolement leeft, maar onderdeel uitmaakt van een wereld die mooie en lelijke kanten heeft. Dat mag doorklinken in je werk en je publieke optreden. Maatschappelijk engagement, heette dat in de jaren ’70. Het roept vragen op, het schuurt soms en leidt vaak tot discussies.

Brian Eno zette mij aan het denken. In de kern was zijn boodschap: we kunnen meer doen dan machteloos toekijken; laat van je horen! Ik voel die enorme machteloosheid ook als ik al die verschrikkelijke beelden op televisie zie. Vooral als het om kinderen gaat. Wat kan ik doen?  Demonstreren? Een brief sturen naar Rutte? Een vlag ophangen; en welke dan? Ik ben niet zo’n actievoerder en ik heb ook niet zo’n groot podium als Brian Eno.

Ik heb vroeger versjes voor mijn kinderen geschreven. Sommige zijn ook gepubliceerd. En nu ik kleinkinderen heb ben ik opnieuw begonnen met schrijven. Omdat ik vooral met woorden werk heb ik geprobeerd om mijn zorgen over het bloedige conflict in Israël en de Palestijnse gebieden (en over de strijd in Oekraïne, Jemen, Soedan) in een tekst te vatten. Hierbij heb ik vooral gedacht aan alle onschuldige kinderen, aan beide kanten van de strijd, die zo hard getroffen worden. Een mini-geluid tegenover oorverdovend wapengekletter.

 

Doe het voor de kinderen

 

Staak het vuren. Doof de haat

Breek de golven van het kwaad

Hekel alle oorlogswoorden

Stop het vechten en het moorden

 

Staak het vuren. Doof de haat

Haal de wapens van de straat

Laat de strijders huiswaarts keren

Leer elkaar te respecteren

 

Kies voor vrede. Geef een hand

Schuif de boosheid aan de kant

Laat de kinderen buiten spelen

Zorg dat alle wonden helen

 

Kies voor vrede. Geef een hand

Gun elk volk een eigen land

Deel elkaars verdriet en wensen

Anderen dat zijn ook mensen

 

 

 

 

Nooit meer slapen. Nog eens lezen.

 

Ik lees boeken zelden voor een tweede keer. Na lezing krijgt een boek een plaatsje in de boekenkast. Af en toe haal ik een exemplaar nog eens tevoorschijn om iets op te zoeken of na te kijken. Maar haast nooit pak ik een boek om het opnieuw te lezen. Een paar maanden geleden kreeg ik bij het afscheid van mijn werk een boek cadeau dat ik al eens had gelezen: Nooit meer slapen van Willem Frederik Hermans. De collega die het me gaf zei ‘je kent het vast al, maar het is echt de moeite waard om het nog een keer te lezen. Het zal je plezier doen’.

Ik had het boek inderdaad als scholier gelezen, maar nooit meer herlezen. In mijn boekenkast stond nog een beduimeld exemplaar dat ik ooit voor 2 gulden op het Waterlooplein had gekocht. Toen ik het boek uit de kast pakte kwamen er automatisch herinneringen uit mijn schooltijd naar boven: de leraar Nederlands met zijn vreemde bril, mijn klasgenoten, de spreekbeurt die ik over Hermans heb gehouden. Bijzonder hoe een fysiek voorwerp je geheugen zo kan activeren. Al bladerend zag ik hier en daar nog een hanepoterige aantekening van me staan. Ook trof ik een kassabon van V&D aan die ik kennelijk als boekenlegger had gebruikt. Een aankoopbon van de langspeelplaat Young Americans van David Bowie. Dat riep nog meer herinneringen op: schoolfeesten, dansen, zoenen.

Hoe zouden scholieren tegenwoordig hun boeken lezen? Doen zij alles vanaf hun scherm? Of kiezen zij ook nog voor het papieren boek, met de mogelijkheid om na tientallen jaren daarin nog oude krabbels en bonnetjes aan te treffen? En herinneringen op te halen? Ik zou het wel weten.

Bijna 50 jaar na dato, heb ik dus een gloednieuwe versie van Hermans’ klassieker in handen. Ik herinner me van vroeger alleen nog de grote lijn: een jonge geoloog die naar Noorwegen afreist om onderzoek te doen. Een weinig succesvolle tocht vol struikelpartijen, muggen en teleurstellingen. Als ik het boek opnieuw ga lezen komt het verhaal weer helemaal tot leven. Ik merk dat ik veel details ben vergeten. Dat is logisch. Maar tot mijn verbazing staan mij ook een paar belangrijke personen en passages niet meer bij: het gelovige zusje Eva, de luchtfoto’s, de dood van Arne, de ontmoeting met het Amerikaanse stel ‘Fred en Wilma Flintstone’.

Ik word weer gegrepen door de schrijfstijl van Hermans. De manier waarop hij pagina’s lang de vele beproevingen tijdens de barre tocht bijna tastbaar maakt. De diverse inzichten die hij optekent in de dialogen tussen de hoofdpersonen, over uiteenlopende onderwerpen: Wittgenstein, de wetenschap, de komst van slimme computers (in een boek uit 1966!), de Noorse taal, etc. De mooie invallen en pareltjes die ik overal in het boek tegenkom: ‘oude mensen slijten harder dan hun kleren’,  ‘er zou eigenlijk een wet moeten bestaan dat trams niet mochten komen in een stad van hout’,  ‘toen moest alles nog mislukken’, ‘sneeuw betreden waarop nog geen sterveling een voet heeft gezet, dat kan ’s winters iedereen doen in zijn achtertuintje’.

Ik merk dat ik het boek met andere ogen lees dan 50 jaar geleden. Destijds keek ik meer naar de letterlijke tekst van Hermans, de feitelijke gebeurtenissen en ontmoetingen. Nu lees ik meer tussen de regels door. Wat zou Hermans willen zeggen? Wat is de achterliggende betekenis? Als 16-jarige vond ik Alfred Issendorf, de hoofdpersoon, een onhandige stuntelaar die met zijn zoektocht volkomen de mist in was gegaan. Geen spoortje bewijs gevonden. Missie mislukt. Maar nu denk ik dat het juist een waardevolle, louterende ervaring is geweest. Alfred weet uiteindelijk op eigen kracht, vertrouwend op zijn inzichten en instincten uit een moeilijke situatie te komen. Hij was aanvankelijk vertrokken om bewijs te vinden voor een hypothese van zijn hoogleraar. En zijn moeder hoopte dat hij in de voetsporen zou treden van zijn jong overleden vader. Hij ging dus vooral op reis om aan de hooggespannen verwachtingen van anderen te voldoen. Dat is inderdaad niet gelukt, maar hij heeft de tocht wel voltooid; op zijn eigen manier. Alfred zal dankzij deze tocht lessen voor het leven hebben geleerd. En dat is veel waard. De slotregels van het mooie gedicht Ithaca van de Griekse schrijver Kavafis sluiten hier goed op aan:

En al tref je er niets aan, dan heeft ze je toch niet bedrogen:
met alle wijsheid die je vergaard hebt, met zoveel ervaring,
begrijp je dan stellig wat Ithaca’s zeggen willen.

Niet voor niets wordt er op meerdere plaatsen in het boek gerefereerd aan ontdekkingsreizen. Dit is de eerste grote expeditie van Alfred.

Deze tweede keer heeft het boek dus een andere indruk achtergelaten dan destijds. Op praktisch gebied komt dat misschien omdat ik inmiddels zelf meerdere keren in Noorwegen ben geweest. Ik herken de beschrijvingen van muggen, fjorden, meren, klaarlichte nachten en het huis van Grieg. Zodoende roepen de beelden van Hermans nu herinneringen en ervaringen op die ik als scholier nog niet had. Ook heb ik meegemaakt hoe het is om aan een promotie-traject te beginnen. Voor wie doe je dat eigenlijk? En wat levert het op? Gelukkig zijn mijn ervaringen op dat gebied positiever dan die van Alfred.

Maar het belangrijkste is dat ik door de jaren heen heb geleerd dat alle ervaringen in je leven, ook de mislukkingen en de dalen, van betekenis kunnen zijn. Je hebt maar één leven en je kunt het niet over doen. Je hebt het ermee te doen. In de woorden van Hermans: “Niemand kan tweemaal op hetzelfde punt beginnen. Elk experiment dat niet herhaald kan worden is helemaal geen experiment. Niemand kan met zijn leven experimenteren. Niemand hoeft zich te verwijten dat hij in den blinde leeft.” Ik zou daar aan willen toevoegen: we weten niet altijd wat een verstandige volgende stap is, maar het zou onverstandig zijn om niet van je vorige stappen te leren.

Zo ben ik blij dat ik voor de tweede keer dit prachtige boek heb gelezen. Ik heb me voorgenomen voortaan vaker in mijn boekenkast te kijken en een boek ‘van vroeger’ te herlezen. Eigenlijk ook helemaal niet zo gek. Ik leg per slot van rekening soms ook nog Young Americans van David Bowie op de draaitafel.

 

Jürgen Habermas laat weer van zich horen. Over het belang van dialoog en democratie.

 

Habermas? Leeft-ie dan nog?

Dat was mijn eerste, weinig respectvolle reactie toen ik een klein jaar geleden hoorde dat deze gezaghebbende Duitse filosoof een nieuw boek had gepubliceerd. Wat blijkt? Habermas is springlevend en laat nog steeds van zich horen, ook al is hij de 90 jaar gepasseerd.

 

Ik kwam ruim 45 jaar geleden[1] tijdens mijn studie Politicologie in aanraking met het denken van Jürgen Habermas. Habermas schreef over democratie, openbaarheid en media. Zijn artikelen en boeken spraken me inhoudelijk erg aan, maar het kostte me veel moeite om zijn teksten goed te doorgronden. Pagina’s vol abstracte formuleringen in hermetisch Duits. Ik moest iedere zin een paar keer herlezen. Een van zijn bekendste werken, Theorie des kommunikativen Handelns, omvatte maar liefst 1200 pagina’s van dit soort zware kost. Het boek kreeg al gauw de bijnaam ‘het blauwe monster’. In die tijd keken we als studenten dan ook reikhalzend uit naar meer toegankelijke vertalingen en samenvattingen van Habermas’ werk.[2]

Het ‘blauwe monster’

De Nederlandse samenvatting van Kunneman die ik in 1984 aanschafte

Habermas bepleit in zijn werk, heel beknopt gezegd, het streven naar een machtsvrije dialoog tussen burgers, om zo in gezamenlijkheid tot goede openbare menings- en besluitvorming te komen. Habermas ziet dat als een noodzakelijke voorwaarde voor het voortbestaan van een gezonde democratische samenleving. Waar in vroeger eeuwen de macht van vorsten werd gelegitimeerd door een goddelijke grondslag (de vorst was de plaatsvervanger en woordvoerder van God op aarde), zorgden de Verlichting en de Franse revolutie voor een radicale ommekeer. Niet God en de vorst, maar de burgers zelf moesten de dienst gaan uitmaken. Goddelijke soevereiniteit werd volkssoevereiniteit.[3] In de woorden van Habermas: “Omdat in de moderne samenlevingen de legitimerende kracht van het geloof in de goddelijke roeping van de heersende dynastieën niet langer toereikend was, moest het democratische systeem zich als het ware vanuit zichzelf legitimeren”.

Politieke denkers en filosofen uit die tijd hielden zich bezig met de vraag hoe dat alles vorm moest krijgen. John Locke en Jean-Jacques Rousseau propageerden in dat verband een ‘sociaal contract’[4]. In dat contract zouden rechten en plichten van burgers moeten worden vastgelegd. Dergelijke denkbeelden zag je later concreet terugkomen in de komst van nationale parlementen en grondwetten. Nieuwe instituten en spelregels van jonge, 19e eeuwse democratische natiestaten.

Een paar eeuwen later borduurt Habermas op Locke en Rousseau voort. In zijn publicaties (vooral die uit de tweede helft van de 20e eeuw) schetst hij het belang van een open, democratische publieke sfeer. Mensen moeten zonder druk en dwang op basis van argumenten met elkaar overleggen hoe zij maatschappelijke vraagstukken zouden willen aanpakken en oplossen. Hierbij moet het algemeen belang centraal staan. Habermas spreekt in dit verband van communicatieve rationaliteit. Dialoog die leidt tot redelijke besluitvorming.

Hierbij formuleert Habermas twee principes:

  1. Inclusie: alle betrokkenen moeten als gelijkwaardige deelnemers aan het politieke besluitvormingsproces kunnen deelnemen
  2. Deliberatie: het discursieve karakter van de overlegvormen moet waarborgen dat de besluitvorming is gebaseerd op de kracht van argumenten

Habermas waarschuwt daarbij voor actoren die de publieke ruimte bedreigen: kapitalistische bedrijven die niet het algemeen belang maar het eigen gewin centraal stellen, staten die zich teveel macht toe-eigenen, massamedia die een loopje nemen met de waarheid. Anders gezegd, een dergelijke deliberatieve democratie kan alleen gerealiseerd worden als de markt, de staat en de media hiervoor de ruimte bieden. En Habermas stelt dat die ruimte in toenemende mate onder druk is komen te staan. De leefwereld van mensen wordt steeds meer ‘gekoloniseerd’ door het technocratisch-economisch opereren van bedrijven en overheden, waarbij efficiency en controle centraal staan en de menselijke maat uit het oog wordt verloren. Let wel, Habermas schrijft hier al decennia geleden over, bij de opkomst van het neo-liberalisme in het Reagan-Thatcher tijdperk. We zien tegenwoordig meerdere negatieve gevolgen van de doorgeslagen marktwerking en privatisering.

En nu is er dus een nieuw boek van Habermas. Met de indrukwekkende titel: Ein neuer Strukturwandel der Öffentlichkeit und die deliberative Politik. Het is een eigentijds vervolg op zijn (vrijwel) gelijknamige boek uit 1962[5]. Natuurlijk wilde ik het graag lezen en net als in mijn studententijd heb ik gewacht tot er (in de loop van 2023) een Nederlandse vertaling beschikbaar was. Tot mijn opluchting ontdekte ik dat het slechts om een dun boekje ging, met een nog kleinere kerntekst van 60 pagina’s. Tijdens het lezen raakte ik opnieuw in de ban van Habermas. Misschien zelfs nog wat meer dan vroeger. Want destijds was ik als student politicologie vooral geïnteresseerd in politieke procedures en instituties. Maar sindsdien heb ik ruim 35 jaar als docent communicatie gewerkt en ben ik me juist ook in communicatieve processen gaan verdiepen. Bij Habermas komen beide interessegebieden samen: het politieke en het communicatieve.

In zijn nieuwste boek plaatst Habermas zijn belangrijkste thema’s (publieke sfeer, open discours, deliberatieve democratie) in de tegenwoordige tijd. Hij schetst daarbij de hedendaagse kansen en bedreigingen die door digitalisering en het wijd verbreide gebruik van social media zijn ontstaan. Voor een open gesprek en een vrije uitwisseling van gedachten is een goede informatievoorziening noodzakelijk. Betrouwbare media zijn daarbij een belangrijke voorwaarde. Bij ‘klassieke’ massamedia (radio, dagbladen, televisie) zorgen professionals aan de hand van journalistieke beroepscodes voor de selectie en presentatie van nieuwsberichten. In de woorden van Habermas functioneren zij als “gatekeepers voor de informatiestromen waaruit de burgers hun publieke opinie destilleren”.

Habermas stelt zich de vraag hoe dat nu werkt in de huidige tijd van social media. Deze platform-media zorgen ervoor dat iedereen “het lege raamwerk met eigen communicatieve content” kan invullen. Daar gaat een enorm egalitaire werking vanuit. Op deze nieuwe sociale platforms is iedereen auteur. Habermas ziet dat als een potentieel pluspunt. In principe maakt dit het makkelijker voor iedereen om aan het maatschappelijke debat deel te nemen. Maar Habermas ziet ook schaduwzijden. Social media worden inhoudelijk niet gereguleerd. Iedereen kan posten wat hij/zij wil. Ophef en sensatie leveren meer views en likes op dan genuanceerde beschouwingen en achtergrond-analyses. Habermas wijst daarbij op het gevaar van de vorming van echokamers en filterbubbels.[6] Versterkt door de sturende kracht van algoritmes (en het commerciële verdienmodel daarachter) ontmoeten gebruikers van social media vooral gelijkgestemden en ontvangen zij met name berichten die hun eigen meningen en opvattingen bevestigen. Bovendien is de kans op het verspreiden van nepnieuws op social media groter, omdat er geen inhoudelijke controle plaatsvindt.

Habermas wijst ook op een bij-effect van de populariteit van nieuwe media: de klassieke media komen onder druk te staan. In een poging om de concurrentie met social media het hoofd te bieden signaleert hij een neiging om in de berichtgeving meer aandacht te besteden aan emoties en vermaak.[7] Dat gaat ten koste van de gedegen, evenwichtige informatievoorziening die bij kranten, radio en televisie van oudsher meer was gewaarborgd. Aan de andere kant ziet hij ook dat er nog steeds een markt is voor kwaliteitsmedia. Juist door het gedegen journalistieke werk en de ruimte voor achtergrondverhalen. Dit bleek ook in corona-tijd; in tijden van crisis of grote maatschappelijke onrust neemt de waardering voor en het gebruik van kwaliteitsmedia als betrouwbare bron van informatie toe.[8]

Habermas’ slotwoord is duidelijk. De nieuwe platforms moeten inhoudelijk aansprakelijk worden gesteld voor de nieuwsberichten en meningen die worden gedeeld, ook al worden deze niet door de platforms zelf geproduceerd. Hij maakt hier een belangrijk en cruciaal punt van, met een beroep op de grondwet. Als wij met elkaar een goed functionerende democratische samenleving nastreven, dan is het een “grondwettelijke verplichting om een mediastructuur in stand te houden die het inclusieve karakter van de openbaarheid en het deliberatieve karakter van de openbare menings- en wilsvorming mogelijk maakt”.

Kijk, dat is nog eens een statement. Vrij vertaald: fijn dat iedereen op Facebook, X en TikTok kan doen en laten wat hij/zij wil, maar dat ontslaat dergelijke platforms niet van de verantwoordelijkheid om alle content goed te redigeren. Gebruikers zijn niet alleen consumenten, maar ook burgers. En burgers in een democratie moeten kunnen beschikken over goede, pluriforme, betrouwbare informatie.

Als je het zo op een rijtje zet, zijn die teksten van Habermas misschien moeilijk te doorgronden, maar z’n principes zijn klip en klaar. Volgens sommige critici is het erg naïef om te denken dat burgers in een machtsvrije context tot gemeenschappelijke besluitvorming zouden kunnen komen. Voor anderen is het werk van Habermas juist te radicaal, te kritisch ten opzichte van de vrije markteconomie.

Het denken van Habermas biedt mij een relevant raamwerk waarbinnen de krachten van staatsmacht, media en markt in samenhang worden gepresenteerd en waarbij factoren die de democratie verbeteren of belemmeren worden benoemd. En zolang er geen beter alternatief voor de democratie is bedacht, hebben we veel baat bij denkers die aangeven hoe we de democratie en de grondrechten van burgers kunnen bewaken en versterken. Dat geldt zeker voor denkers van boven de 90 jaar die zelf aan den lijve hebben ervaren hoe het is om in een wrede, moorddadige dictatuur te leven.

Vielen Dank, Jürgen Habermas!

 

NASCHRIFT:

Ik heb na publicatie van dit bericht meerdere reacties op LinkedIn ontvangen. Mensen vroegen mij hoe sociale media adequaat hun content zouden kunnen modereren en redigeren. Op 3 oktober trof ik een interessant opiniestuk van Haydee Sheombar in NRC aan dat precies op die vraag ingaat:

https://www.nrc.nl/nieuws/2023/10/03/stel-dezelfde-eisen-op-sociale-media-als-in-de-echte-wereld-a4176060

 

 

[1] Vele jaren later kwam ik opnieuw in aanraking met het werk van Habermas. Dat was tijdens mijn promotie-onderzoek naar de invloed van media op de publieke opinie ten aanzien van de EU. Habermas toonde zich een warm pleitbezorger van een Europese Grondwet en van verdere versteviging van de democratische grondslag van de EU.

[2] Een bekend voorbeeld is de samenvatting die Harry Kunneman begin jaren ’80 schreef: Habermas’ theorie van het communicatieve handelen; een behapbaar boek van 150 pagina’s.

[3] Zie o.a. Ger Groot in zijn prachtige boek De geest uit de fles (Inleiding).

[4] Pieter Omtzigt toont zich met zijn partij Nieuw Sociaal Contract in zekere zin een navolger van Rousseau.

[5] Strukturwandel der Öffentlichkeit

[6] Diverse onderzoeken naar het bestaan van echokamers leveren verschillende uitkomsten op. Sommige onderzoekers zien dezelfde fragmentering die Habermas signaleert. Anderen laten resultaten zien die de werking van echokamers juist relativeren (zie ook: https://rcommunicationr.org/index.php/rcr/article/view/94 )

[7] In een recent artikel van Rob Wijnberg (de Correspondent) wordt deze tendens duidelijk geïllustreerd: https://decorrespondent.nl/14821/hoe-onze-mediacratie-een-wantrouwenmachine-werd/9b8b7d0e-a48a-0b91-01d4-82ddb456a256

[8] Veel van deze thema’s komen ook ruim aan bod in de laatste edities van het boek De Media-Explosie van (oud-collega) Kees van Wijk. Ik heb in de 5e en 6e druk van dit boek aan meerdere hoofdstukken meegeschreven.