“Twee jaar geleden liepen duizenden Oranjefans nog door de straten van Charkov tijdens het EK voetbal. Nu wordt daar op leven en dood gevochten”

>>>> over oorlog en vrede >>>>

Twee jaar geleden bezocht ik met een groep studenten het Europees Parlement. Bij ons vertrek hoorde ik een Vlaamse medewerkster van de afdeling Voorlichting aan haar collega vragen wat ze van de toekenning van de Nobelprijs vond. De collega antwoordde tamelijk ondoorgrondelijk met de woorden: ‘heel interessant’. Op dat moment schoot me te binnen dat die dag de winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede bekend gemaakt zou worden. Ik had geen idee wie dit jaar zou winnen en besteedde verder geen aandacht aan dit voorval. Uren later passeerde mijn trein de grens bij Roosendaal en had ik weer toegang tot mijn mail en nieuwssites. Mijn smartphone vertelde met dat de EU met de Nobel-eer was gaan strijken. Wat me vooral verbaasde was dat ik die namiddag in Brussel (buiten de voorlichtster) geen enkele referentie aan dit heugelijk feit had waargenomen. Ik had net het huis van de prijswinnaar bezocht, maar geen slingers en taart gezien.

Slagveld Europa

Europa is door de eeuwen heen het slagveld geweest van talloze oorlogen en conflicten tussen volken en landen. Het is in dit opzicht een bijzonder gegeven dat de EU-verkiezingen in mei 100 jaar na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog plaatsvinden, en 75 jaar na de start van WOII, en 25 jaar na de val van de muur in Berlijn. Symbolische data en gebeurtenissen die een bepaalde kleur geven aan de manier waarop we naar de EU kunnen kijken.

Het is geen toeval dat de voorlopers van de EU vlak na de Tweede Wereldoorlog werden opgericht en dat het er juist om ging om aartsrivalen Frankrijk en Duitsland om de tafel te krijgen. Niet met grootse vergezichten, maar met bindende, praktische afspreken over de productie van kolen en staal: de ingrediënten van de oorlogsindustrie in die tijd. Het is ook geen toeval dat Straatsburg werd gekozen als de zetel van de daarbij horende instituties: de zo vaak door Duitsers en Fransen betwistte grensplaats aan de Rijn. Daar hebben we nu dus 50 jaar later de vergaderplek van het Europees Parlement aan te danken.

Bijdrage EU

Het is niet mogelijk om exact te bepalen wat het Europese samenwerkingsproject heeft bijgedragen aan de vrede in Europa. Je kunt wel constateren dat EU-lidstaten de afgelopen vijftig jaar geen enkele keer de wapens tegen elkaar hebben opgenomen. Tegen de historische achtergrond van eeuwen onderlinge strijd is dat op zijn minst opmerkelijk. Op de website van het  Comité Nobelprijs voor de Vrede (2012) wordt dit als volgt verwoord: “The stabilizing part played by the EU has helped to transform most of Europe from a continent of war to a continent of peace.” http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2012/press.html

Nu kun je je afvragen of de Koude Oorlog en de tegenstelling NAVO-Warschau Pact niet even zeer hebben bijgedragen aan het begraven van de strijdbijl in het toenmalige West-Europa. De VS vreesden in 1945 dat het Sovjet-communisme naar het compleet verzwakte Westen zou oprukken en hadden strategisch belang bij een stevig Westers blok in Europa.

Hoe dan ook, 50 jaar vrede is een grote verworvenheid en de EU heeft daarbij onmiskenbaar een rol gespeeld.

Een veel gehoorde vraag is of we tegenwoordig die vrede nog wel weten te waarderen. Het is vandaag 5 mei dus we zitten momenteel in de week van herdenken en vieren. Maar we zien ook dat de ooggetuigen van de oorlog hoogbejaard zijn en dat er generaties opgroeien zonder ouders of grootouders die de oorlog nog zelf hebben meegemaakt. Die oorlog vertegenwoordigt steeds meer een ver verleden en vormt steeds minder de brandstof om het vuur van de Europese samenwerking brandend te houden.

Nog steeds gewapende strijd in Europa

En toch, de oorlog in voormalig Joegoslavië (jaren ’90) en de huidige strijd in Oekraïne laten zien dat er ook nog in onze tijd gewapende conflicten op Europees grondgebied worden uitgevochten. Twee jaar geleden liepen duizenden Oranjefans nog door de straten van Charkov tijdens het EK voetbal. Nu wordt daar op leven en dood gevochten. Het laat ons zien dat vrede in Europa geen vanzelfsprekendheid is. Vrede blijft een actueel thema. Deze eigentijdse conflicten laten ook zien dat de EU geen effectief instrumentarium heeft om bemiddelend of interveniërend op te treden: niet langs diplomatieke weg en niet langs militaire weg.  De EU spreekt niet met één mond (alle inzet van EU buitenlandcoördinator Ashton ten spijt) en de EU heeft ook niet een gemeenschappelijk leger om strijdende partijen tot de orde te roepen. Al in de jaren ’50 werden eerste ideeën op dat gebied snel getorpedeerd en ook nu zijn lidstaten niet erg enthousiast om tot een gezamenlijke strijdmacht te komen.

Lieve vrede

Al met al blijkt de EU geen vredestichter buiten het eigen grondgebied,  maar wel een effectieve bewaker van de lieve vrede in eigen huis.

“waar de grens van ons continent (en daarmee van de EU) ligt, is lang niet zo duidelijk als men wel denkt”

>>>> over grenzen en buren<<<<

Het eerste thema in deze serie blogs is het geografische perspectief. Het perspectief van grenzen, gebieden en buren. We gebruiken de termen Europa en EU vaak als synoniemen, maar Europa en de EU zijn niet hetzelfde. Europa is een werelddeel dat een kleine 50 landen omvat. Op dit punt moet je zelfs nog voorzichtig zijn, want het is niet altijd duidelijk welke landen en gebieden strikt genomen Europees zijn en welke niet. Moeten we Gibraltar, Groenland of Armenië tot Europa rekenen? En wat te denken van de overzeese gebiedsdelen (vaak voormalige koloniën)? Dat lijkt een vreemde vraag, maar wie de Euro-biljetten goed bestudeert, ziet op de achterzijde onder de kaart van Europa een paar kadertjes met vijf overzeese Franse departementen met een bijzondere status. In deze gebieden geldt de euro als officiële munt-eenheid.

Noord-Oost-Zuid-West

Wie aan geografie denkt, denkt ook aan de vier windstreken. Het opmerkelijke is dat in het geval van Europa het Westen, Noorden en Zuiden wel redelijk bepaald zijn, maar het Oosten minder scherp is afgebakend. Vaak zegt men dat de Oeral de oostelijke grens van ons continent is. De Oeral als scheidslijn tussen Europees en Aziatisch Rusland. Gemeten vanaf de Oeral moeten we ons realiseren dat ergens in Litouwen het geografische middelpunt van Europa ligt. En ook moeten we beseffen dat Europa grotendeels op het Oostelijk Halfrond ligt[1].

De vier windstreken roepen ook sociaal-culturele associaties op. Voor velen is het Noorden arbeidzaam, calvinistisch en meer individueeel ingesteld, terwijl we het Zuiden koppelen aan termen als katholicisme, savoir vivre en gemeenschapszin. Minder vriendelijk gesteld zou Noord en Zuid in Europa gescheiden worden door een ‘knoflookgrens’. Tijdens de financiële crisis kwamen dergelijke denigrerende beelden snel bovendrijven. Volgens noordelingen zouden zuidelijke landen (weinig flatterend ‘PIGS’ genoemd) worden bevolkt door luie mensen en bestuurd door corrupte politici. De Noordelijke landen kregen het zuidelijke verwijt egocentrisch en kil te zijn. Zie voor mooie visualisaties van Europese stereotypen: http://atlasofprejudice.tumblr.com/post/80937352126/20-ways-to-slice-the-european-continent-from-atlas

Het Oost-West denken in Europa is natuurlijk decennialang gedomineerd door de Koude Oorlog. Maar sinds de val van de Berlijnse muur is de scheiding tussen Oost en West minder scherp. In veel landen in Midden- en Oost-Europa is het bon-ton om zich westers te noemen en te voelen. Zo schuift de denkbeeldige nieuwe westgrens steeds verder op naar het oosten. Dubravka Ugresic omschrijft het als volgt: ‘wanneer je als Europeaan aan de westkant woont, heb je het getroffen…. en de Ander (tegen wie we ons moeten beschermen) komt altijd uit het Oosten’.[2]

Van Europa naar de EU: welke landen kunnen lid worden?

Volgens het Verdrag van Lissabon (en eerdere verdragen van de Europese Unie) mogen alle landen die onderdeel uitmaken van het werelddeel Europa zich in principe kandideren om lid te worden van de EU. In die zin is het dus belangrijk om vast te stellen welke landen Europees zijn. Dat zou dus potentieel om bijna 50 landen kunnen gaan met daarbovenop nog een aantal grensgevallen. Het eerste grensgeval is Cyprus. Cyprus is geografisch gesproken een Aziatisch land, maar toch sinds 2004 lid van de EU. Kennelijk zit er wat rek in de EU-regels. Met diezelfde elasticiteit zouden ook landen lid kunnen worden die aan de rand van Europa liggen of zelf binnen een ander continent: Rusland, Turkije, Georgië, het eerder genoemde Armenië. Er zijn zelfs wel eens stemmen opgegaan om Israël en Palestina lid van de EU te maken om daarmee het conflict tussen deze staten te helpen oplossen. Bovendien: doen veel van deze grens-landen niet ook mee aan het Eurovisie songfestival en aan Europese voetbal-competities?

Kortom, waar de grens van ons continent (en daarmee van de EU) ligt,  is lang niet zo duidelijk als men wel denkt. De Europese Unie mist daarmee wat men met een Franse term aanduidt als finalité, een eindbestemming. Wanneer is het klaar? Tot hoever kan de EU groeien? Het is niet duidelijk. Dat is voor sommigen zeer frustrerend. Zij zouden de EU graag willen afbakenen en indammen. Anderen zien de EU als een groei-model, als een samenwerkingsproces dat zich ontwikkelt. Het gebrek aan finalité voedt ook in niet-lidstaten de discussie of het wenselijk is om toe te treden tot de EU. Na de Icesave affaire werd in IJsland de roep om toch maar toe te treden steeds sterker, maar inmiddels is deze weer flink afgezwakt. Momenteel is Oekraïne het meest schrijnende voorbeeld van een (letterlijke) strijd om een toekomstbepaling. Simpel gesteld: partner van Brussel of partner van Moskou?

In concreto voert de EU nu formeel onderhandelingen met vijf landen over mogelijke toetreding: Turkije, Macedonië, IJsland, Montenegro en Servië. Turkije is verreweg de meest controversiële kandidaat (met ook veruit de langste onderhandelingsgeschiedenis). Zowel aan Turkse kant als aan EU-kant is de stemming uiterst verdeeld. Daarbij spelen niet alleen geografische argumenten een grote rol (‘Turkije ligt grotendeels in Azië’ en ‘de EU zou via Turkije direct grenzen aan uiterst instabiele landen als Syrië en Irak’), maar ook demografische (Turkije zou qua bevolkingsaantal de grootste lidstaat van de EU worden), en religieus-culturele (‘Turkije is een moslim-land, terwijl de EU gestoeld is op het joods-christelijke gedachtengoed’). Dit laatste argument komt nog terug in Deel 4 van deze serie over Cultuur. Wel hier alvast de opmerking dat dit argument ook zou betekenen dat landen als Albanië en Bosnie-Hercegovina (met overwegend een moslim-bevolking) dan ook geen lid van de EU kunnen worden. En wat te denken van de vele moslim-inwoners die de huidige EU-lidstaten nu al herbergen?

Buren

Een laatste element van dit geografische persepctief is het onderwerp buren. Frank Kalshoven, schreef twee jaar geleden in zijn vaste column in De Volkskrant over de EU: “We zijn buren, zonder mogelijkheid tot verhuizen; we zullen het met elkaar moeten doen” (30 juni 2012). Deze quote raakt een van de kernen van overweging bij Europese samenwerking. We zien op allerlei plekken samenwerkingsverbanden ontstaan waar mensen en organisaties iets gemeenschappelijks delen: sportverenigingen, waterschappen, branche-organisaties, etc. Men besluit dat samenwerking een meerwaarde heeft, ook al moet men daar iets voor opofferen of inleveren (tijd, geld, zeggenschap). In Europa is geografie de gemeenschappelijke factor. Tientallen landen delen een grondgebied, een werelddeel met elkaar. In die zin kun je de EU beschouwen als een vereniging van eigenaren of als een buurtcomité. Uit het oogpunt van naboarschap wordt er samen gewerkt. Omdat het nu eenmaal handiger (of soms noodzakelijk) is om de panden en buurten samen te onderhouden, dan ieder voor zich.

Een oerhollandse illustratie

Door de eeuwen heen is in Noord-Holland gewerkt aan de vorming van de Westfriese Omringdijk. Een enorm samenwerkingsproject van ruim 125 kilometer dijk ter bescherming tegen het water. Alle aangesloten gemeenschappen, dorpen en steden droegen verplicht hun steentje bij. Wie verzaakte werd tot verantwoording geroepen, want een mogelijke verzwakking van de dijk vormde een bedreiging voor alle betrokkenen.

Hoe willen we met onze buren omgaan?

Het geografisch perspectief geeft aan hoe groot de Europese buurtvereniging of VvE in potentie zou kunnen zijn. Daar zijn diverse grensgevallen bij (Turkije, Oekraïne). Daarnaast zijn er binnen de geografische grenzen buren die niet mee willen doen (Zwitserland, Noorwegen), maar wel via allerlei bilaterale afspraken met de EU verbonden zijn. Ook kloppen er nieuwe kandidaten aan. Een belangrijk deel van het debat over de EU zou moeten gaan over de vraag hoe we met onze buren om wensen te gaan, wie we wel of niet willen toelaten (en op welke gronden) en hoe we omgaan met buren die niet lid van de vereniging kunnen of willen worden.

[1] Beklemtoond door Joep Leerssen in zijn boek Spiegelpaleis Europa (2011).

[2] Citaat uit het prachtige boek Niemand thuis (2007).

“Een paar maanden geleden vond ik het de hoogste tijd om Il Principe daadwerkelijk te gaan lezen. Dat werd een plezierige lees-ervaring”

Machiavelli is een bekende naam in de wereld van politiek en communicatie. Als student politicologie maakte ik tijdens het blok Politieke Theorieën kennis met het denken van Niccolò Machiavelli (1469-1527). In de collegestof kwamen diverse passages uit zijn beroemde boek Il Principe voorbij. Ik nam me toen voor het boek zelf eens te gaan lezen, maar daar kwam het nooit van. Door de jaren heen bleef Machiavelli, meer dan andere klassieke politieke denkers, mijn pad kruisen. Zo bespreek ik al jarenlang als docent bij mijn colleges over ‘Lobbyen en de EU’ het boek Machiavelli in Brussels van Rinus van Schendelen. Ook ontvang ik jaarlijks berichten over de winnaar van de Machiavelli-prijs (voor doeltreffende politieke communicatie: http://www.stichtingmachiavelli.nl/ ). En in Florence stond ik bij zijn graf in de Basilica di Santa Croce en zag ik zijn standbeeld in een rij van Renaissance-grootheden bij het Uffizi museum.

Een paar maanden geleden vond ik het de hoogste tijd om Il Principe daadwerkelijk te gaan lezen. Dat werd een plezierige lees-ervaring. Machiavelli’s teksten laten ons niet de botte, rechtlijnige of gehaaide denker zien waarvoor veel mensen hem door de eeuwen heen hebben gehouden. Hij is weliswaar een zwart-wit denker, maar dan wel van de genuanceerde soort.

Strakke tweedelingen

In dit beroemde boek beschrijft Niccolò Machiavelli (NM) welke keuzes een leider moet maken om zijn machtspositie te behouden dan wel te versterken. NM put daarbij uit zijn ervaringen als secretarius van de Florentijnse republiek rond het jaar 1500. Daarnaast grijpt hij terug op gebeurtenissen in de klassieke oudheid. Zijn gedachten  en redeneringen lopen volgens strakke dichotome schema’s: het is A of B, zwart of wit, barmhartig of meedogenloos. En vanuit die strakke tweedelingen trekt NM scherpe conclusies, waarbij hij vaak paradoxen blootlegt van het type ‘zachte heelmeesters maken stinkende wonden’. NM geeft op meerdere plaatsen aan dat de leider bij voorkeur zijn goede eigenschappen moet etaleren. Maar omdat geen enkele leider louter goede eigenschappen bezit en omdat omstandigheden soms vragen om een stevige ingrepen, moet een leider niet nalaten ook impopulaire, ondeugdelijke maatregelen te nemen. Een goede leider doet niet altijd goed.

‘Een verstandig heerser kan noch mag zijn woord houden wanneer dit hem schade berokkent’. (p. 146)

Een leidend principe in de teksten van NM is dat iedere leider moet voorkomen dat hij gehaat wordt (door bezit of eer af te pakken van het volk of van de aanzienljken/adelijken: ‘vooral moet hij zijn handen afhouden van andermans bezit’; p. 142) of veracht wordt (door slap of wispelturig te zijn).  Aanzienlijken moeten niet tot wanhoop gebracht worden en het volk moet tevreden worden gesteld.  Maar als dit niet lukt of mogelijk is, moet een leider durven doorpakken.

Het doel heiligt de middelen

In weerwil van wat vaak beweerd wordt (ook door de Stichting Machiavelli) , zegt NM  nergens expliciet: het doel heiligt de middelen. Maar hij zegt wel dat een leider niet moet schromen om weloverwogen bepaalde ingrijpende middelen te gebruiken om zijn doel te bereiken. Daarbij is eerst een goede analyse van de situatie (tijd, context) nodig. En op basis van die analyse bepaal je als leider je keuze. Door de zwart-wit schema’s van zijn redeneringen en het onverbloemde pleidooi voor stevig ingrijpen als dat nodig is, komt NM rechtlijnig en ongenuanceerd over. Maar aan het einde van zijn boek geeft NM aan (p. 184) dat een vaste receptuur niet altijd werkt. In vergelijkbare omstandigheden kan een vaste aanpak tot verschillende uitkomsten leiden, terwijl uiteenlopende benaderingen vergelijkbare resultaten kunnen opleveren. Dat is een enorme relativering. Een vergelijkbare nuancering kwam ik eerder tegen in het boek ‘De glimlach van Niccolò’ van Maurizio Viroli. Viroly citeert (p. 114, 115) uit een brief van NM aan Giovan Soderini waarin NM uitlegt hoe compleet verschillende benaderingen toch tot vergelijkbare resultaten kunnen leiden: ‘De verklaring hiervoor is dat het welslagen of falen van mensen afhankelijk is van de mate waarin zij hun verstand en hun voorstellingsvermogen, en daarmee hun handelswijze, kunnen aanpassen aan de aard der tijden en der dingen’.

Het is volgens NM zaak een goed gevoel te hebben voor de tijdsomstandigheden, de tijd en de context waarin je leeft.

Het lijkt er op dat NM ons niet zozeer dwingend bepaalde wetmatige handelingen wil voorschrijven, maar ons patronen en waarschijnlijkheden voorhoudt die hij heeft afgeleid uit voorbeelden uit de klassieke oudheid en uit zijn eigen ervaringen. Als zich situatie X voordoet, dan dient een heerser actie Y te ondernemen. Maar dankzij de nuanceringen aan het einde van zijn boek, moeten we ons wel realiseren dat NM de heerser geen garanties voor succes geeft. Bovendien, er is altijd nog het lot, ‘dat de helft van onze zaken in handen heeft’ (p. 182). Om te vervolgen: fortuin is een vrouw (vrouwe Fortuna); en dus kun je met haar beter doortastend zijn dan voorzichtig (p.185).

Kortom, Machiavelli laat zich in Il Principe inderdaad kennen als een doelgerichte strateeg, maar ook als een doorgewinterde ervaringsdeskundige die ruimte laat voor nuancering en noodlot.

P.S.

Wat ik niet wist (maar leer op p. 62) is dat dit boek uitsluitend over alleenheerschappijen gaat. Er zijn volksregeringen (maar die laat NM buiten beschouwing) en alleenheerschappijen. Deze laatste vorm kent twee varianten: die met een erfelijke leider (die dankzij de traditie makkelijker wordt geaccepteerd) en de nieuwe leider (die zich meer moet bewijzen).

* (vertaling; Frans van Dooren; uitgeverij Athenaeum, 1976)