ONZE SCHOONDOCHTER GAAT STEMMEN (Bali, 14 februari 2024)

Onze schoondochter laat haar in inkt gedoopte vinger zien. Het bewijs dat ze haar democratische plicht heeft gedaan. Ze is in alle vroegte gaan stemmen en heeft maar liefst vijf stembiljetten moeten invullen. Niet alleen voor de verkiezing van een nieuwe president, al wekenlang het gesprek van de dag in Indonesië, maar ook voor het kiezen van lokale, regionale, provinciale en nationale volksvertegenwoordigers. Die dag laten meer mensen trots, maar soms ook verlegen of lacherig, hun paars-zwarte vingers zien.

In de aanloop naar deze belangrijke dag kan je ook als buitenlandse bezoeker niet om de verkiezingen heen. Alle straten en pleinen, van de grote steden tot de kleinste dorpjes, hangen vol met vlaggen, posters en aanplakbiljetten. Twee dagen voor de verkiezingen worden deze allemaal weggehaald. Vlak voor de verkiezingen mag er geen campagne meer worden gevoerd. Op de verkiezingsdag zelf hebben de meeste mensen vrij en zijn alle scholen gesloten.

Je merkt aan alles dat iedereen er vol van is. Natuurlijk hoor je ook, net als in Nederland, cynische geluiden en gemopper: over onbetrouwbare politici, over corruptie, over het bloedige verleden van de populaire presidentskandidaat Prabowo, over de elite in Jakarta. Maar de meeste mensen die we spreken zien deze verkiezingen als een serieuze en positieve aangelegenheid.

 

SCHAAMTE EN NOSTALGIE

Indonesië is in meerdere opzichten een land in opkomst. Ik vind het opmerkelijk dat we zo weinig van de huidige ontwikkelingen in dit land weten. Te meer omdat Nederland eeuwenlang als kolonisator de Indonesische archipel in zijn greep heeft gehouden. Of is ons koloniale verleden juist de reden dat we ons zo weinig voor het huidige Indonesië interesseren? Vanwege het verleden dat omgeven is door een mix van verlies, schaamte, pijn en nostalgie (tempo doeloe)? Alsof we na ons vertrek die deur definitief hebben dichtgedaan. Terwijl juist goede inzichten in het dekolonisatie-proces en de daarop volgende opbouw van de nieuwe Indonesische staat onontbeerlijk zijn om de huidige ontwikkelingen in dit grote land te kunnen plaatsen en begrijpen.

 

EEN ZOON OP BALI

Eerlijk gezegd wist ik tot voor kort ook weinig van het hedendaagse Indonesië. Op de middelbare school en later als student politicologie had ik wat basiskennis over Indonesië en het Nederlandse koloniale verleden opgedaan: de VOC, het Cultuurstelsel, de Max Havelaar, de Japanse bezetting, Sukarno, de politionele acties. Gefragmenteerde en gekleurde kennis over de koloniale tijd. Daar bleef het bij.

Dat veranderde toen we acht jaar geleden op bezoek gingen bij onze oudste zoon die een half jaar in Indonesië op vakantie was. Vooral Bali vond hij prachtig. Sterker nog, hij vertelde ons toen dat hij Bali zo mooi en inspirerend vond dat hij daar wilde gaan wonen. We waren zeer verrast en moesten ook even slikken. Zou hij het menen of was het een bevlieging?

Hij heeft woord gehouden. Vrij snel na ons bezoek ontmoette hij een leuke Balinese vrouw met wie hij een jaar later is getrouwd. Twee jaar geleden kregen ze een dochtertje (en wij een Balinees kleinkind). We hebben dus een bijzondere band met Bali gekregen en zijn er inmiddels meerdere keren geweest. Ik ben me daardoor ook meer gaan verdiepen in Indonesië in het algemeen en Bali in het bijzonder.

Nu wil het toeval dat het me daarbij makkelijk is gemaakt door een hausse aan publicaties die de laatste jaren over Indonesië zijn verschenen.[1] Kennelijk lagen in de eerste decennia na de onafhankelijkheid van Indonesië veel zaken nog erg gevoelig in Nederland. Wie wat vertelde of schreef over Indonesië en ons koloniale verleden kreeg al gauw van allerlei kanten kritiek te horen. Nu alles in een wat verder verleden ligt, lijkt er minder schroom te zijn. En minder taboes. Dankzij al die boeken, films en documentaires heb ik een wat breder, evenwichtiger beeld gekregen.

 

GROOT LAND IN OPKOMST

Veel mensen realiseren zich niet dat Indonesië een van de grootste landen ter wereld is. Na China, India en de Verenigde Staten komt Indonesië met 275 inwoners (waarvan 4 miljoen Balinezen) op de vierde plaats. Veruit de meeste inwoners van Indonesië zijn islamitisch en daarmee is Indonesië het land met de grootste islamitische bevolking ter wereld.  Het land heeft ook een enorme geografische omvang. Als je Indonesië op de kaart van Europa zou leggen zou het zich uitstrekken van Portugal tot aan de Oeral. De Indonesische Republiek is een conglomeraat van duizenden grotere en kleinere eilanden met een grote verscheidenheid aan talen, tradities en culturen. In die zin zou je Indonesië qua omvang en diversiteit meer met de Europese Unie kunnen vergelijken dan met een relatieve homogene eenheidsstaat als Nederland of Frankrijk. Het is dan ook een grote opgave om dit enorme land te besturen en tot verdere ontwikkeling te brengen. Met name de afgelopen 25 jaar zijn veel democratische hervormingen doorgevoerd. Ook op  economisch gebied laat Indonesië veel vooruitgang zien. Er zijn deskundigen die verwachten dat het land in de tweede helft van de 21e eeuw uit zal groeien tot een economische grootmacht.

 

KWETSBARE DEMOCRATIE

Democratie is een kostbare maar ook kwetsbare verworvenheid. Zeker ook in Indonesië. De grondslag hiervoor is gevormd tijdens de onafhankelijkheidsstrijd, 80 jaar geleden. Een heftige strijd tegen de Nederlandse koloniale overheersing. Indonesiërs wilden vrij zijn, hun eigen lot kunnen bepalen. De Nederlanders waren de vijand, de bad guys, die jarenlang hebben geprobeerd het Indonesische vrijheidsstreven hardhandig de kop in de drukken. Na het behalen van de onafhankelijkheid moest vanaf het einde van de jaren ’40 een nieuwe staat worden opgebouwd. Sukarno, de eerste president, probeerde daarbij een balans te vinden tussen de verschillende geledingen en krachten binnen de jonge Indonesische Republiek (nationalisten, communisten, de islam, het leger, de regio’s), maar slaagde daar niet echt in. In de loop der jaren ging hij een steeds linksere koers varen en haalde hij de banden aan met China. Zeer tegen de zin van de legerleiding die juist sterk anti-communistisch en pro-westers was. Sukarno werd na een machtsstrijd aan de kant geschoven door Suharto, een generaal die zijn sporen had verdiend in de onafhankelijkheidsstrijd tegen Nederland.

In de jaren van de Koude Oorlog zag je in meer landen dat het leger de macht greep om met westerse steun een dam op te werpen tegen het communisme. Suharto wilde een andere koers gaan varen dan Sukarno en introduceerde hiervoor de term Nieuwe Orde. Hij ontpopte zich tot een brute machtspoliticus die meedogenloos optrad tegen communisten en opstandelingen in ‘afvallige’ regio’s. Mede dankzij royale westerse investeringen wist hij zich drie decennia lang te handhaven als sterke man in Indonesië en kwam de economie tot verdere ontwikkeling. Maar er was een inktzwarte keerzijde: onder de Suharto-dictatuur vonden honderdduizenden Indonesiërs (communisten, regionale opstandelingen, oppositieleden) de dood. Uiteindelijk moest Suharto onder toenemende binnenlandse en buitenlandse druk eind jaren ’90 vertrekken. Daarna brak in Indonesië een relatief stabiele periode aan die gekenmerkt werd door tal van sociale en democratische hervormingen: de Reformasi.

De huidige president, Joko Widodo (bijnaam: Jokowi) is het toonbeeld van deze nieuwe tijd. Hij is een man van eenvoudige komaf met een onbesproken verleden. Hij heeft veel sociale maatregelen genomen om de situatie van de ‘gewone’ Indonesiër te verbeteren. Daarnaast is onder zijn leiding Indonesië uitgegroeid tot een potentiële economische grootmacht.

 

DE OMSTREDEN KANDIDAAT

Jokowi heeft twee termijnen gediend als president. En net als in de VS mag hij niet opgaan voor een derde termijn. Dat is maar goed ook, want hij begon in zijn laatste termijn ook wat autoritaire trekjes te vertonen en privileges aan familieleden te verstrekken. Bij de vorige twee verkiezingen was Subianto (bijnaam: Prabowo) zijn tegen-kandidaat en tot twee keer toe wist Jokowi hem te verslaan. Omdat Jokowi nu moet terugtreden ruikt Prabowo zijn kans om eindelijk president te worden. Driemaal is scheepsrecht, zal hij gedacht hebben. Het bijzondere (en wrange) van de huidige presidentsverkiezing is dat Prabowo, inmiddels de duidelijke winnaar volgens de exit-polls, destijds als jonge militair carrière heeft gemaakt tijdens het bewind van Suharto. Hij is zelfs lange tijd getrouwd geweest met een dochter van Suharto. Hij is omstreden omdat hij een prominente rol heeft gespeeld in het bloedig bestrijden van communisten en opstandelingen. Tegenstanders vrezen dat hij als houwdegen uit de Suharto-tijd een meer autoritaire koers gaat varen.

Het opvallende is dat in Indonesië alles toch ook weer gecompliceerder is dan je denkt. De aftredende president Jokowi heeft de afgelopen jaren zelf de deur voor zijn tegenspeler Prabowo open gezet door hem in zijn laatste regering te benoemen als minister van defensie. Daarnaast is Gibran, de zoon van Jokowi, de running mate van Prabowo.

Kortom, de twee grote politieke tegenpolen staan niet alleen bij herhaling tegenover elkaar, maar geven elkaar ook ruimte en invloed binnen hun eigen regering. Alsof Geert Wilders eerst minister is geweest onder premier Frans Timmermans, waarna Wilders de nieuwe premier wordt met de zoon van Timmermans als vice-premier. Handjeklap tussen twee rivaliserende machtsblokken.

Prabowo heeft dit keer goed begrepen dat hij zich niet moest presenteren als sterke man. Om zijn door het verleden besmeurde imago op te poetsen werd hij in de campagne veelvuldig neergezet als ‘schattige opa’ en afgebeeld als een knuffelbare cartoonfiguur. Het heeft kennelijk gewerkt want bij de exit-polls behaalde hij bijna 60% van alle stemmen. Maar veel Indonesiërs houden hun hart vast. Zij vrezen dat Prabowo de kostbare en kwetsbare democratie van Indonesië in gevaar zal brengen.

 

P.S. Terwijl ik urenlang zat te schrappen en schaven aan deze tekst laat Arjen Lubach in tien minuten op zijn bekende lichtvoetige manier in grote lijnen hetzelfde verhaal zien. 

 

[1] Denk aan boeken als Revolusi van David van Reybrouck, De brandende kampongs van generaal Spoor van Rémy Limpach, Koloniale oorlogen in Indonesië van Piet Hagen, De strijd om Bali van Anne-Lot Hoek, Indië, betovering en desillusie van Thom Hoffman. Maar ook aan films als De Oost of Sweet Dreams.

Ook is er momenteel een grote Indonesië-tentoonstelling in de Nieuwe Kerk in Amsterdam (tot 1 april 2024).