“Elke ochtend keek ik bij het wakker worden naar de grimas van de dodelijk getroffen Simon.”  

 

Grote borden langs de kant van de weg duiden aan dat we in Le Pays Cathare zijn: het land van de Katharen. ‘Oh ja, de Katharen’, denk ik, ‘hoe zat dat ook al weer met hen?’ Ooit, een kleine 25 jaar geleden, was ik voor het laatst in deze streek onder Toulouse. Ik had het destijds zeer populaire boek Montaillou[1] van Emmanuel de Roy Ladurie meegenomen als lekkere lees-pil voor op vakantie. Een mooie historische gids om de streek en zijn verleden beter te leren kennen. Ik kwam destijds niet verder dan een bladzijde of 80. Ik weet niet meer of dat lag aan de inhoud van het boek of aan het feit dat ik vooral veel tijd en aandacht besteedde aan vier kleine, blonde handenbindertjes. In ieder geval dringen de Katharen zich nu opnieuw aan mij op: via informatieboekjes, ruïnes van oude kastelen, speciale menu’s, namen van winkels, en zelfs door middel van oude prenten op mijn hotelkamer. Alles verwijst naar de roemruchte hoogtijperiode van de Katharen, zo’n 800-900 jaar geleden. Ik heb dit keer Montaillou niet bij me, maar wel een Ipad die me verder op weg helpt, terug in de tijd.

De Katharen vormden een christelijke geloofsgemeenschap met een strikte scheiding tussen het zondige, aardse, lichamelijke leven en het zuivere, geestelijke leven. Een dualistisch geloof met een permanente strijd tussen Satan/Lucifer en God. De zondige aarde was geschapen door Satan om daar de gevallen engelen gevangen te houden in de lichamen van mensen en dieren. Zij wilden wel terugkeren naar de hemel, maar “daar stak Lucifer een stokje voor”, aldus de humoristische formulering van Wikipedia. Alleen wie zuiver leefde kon aan Satan ontsnappen en terugkeren naar de hemel.

De naam Katharen stamt uit het Grieks en betekent ‘de zuiveren’. Wij kennen ook het verwante woord katharsis, loutering. Wat ‘zuiver’ is, is een kwestie van interpretatie als je bedenkt dat ons woord ‘ketter’ direct van het woord Katharen is afgeleid. Veel Katharen stamden af van de Visigoten, een van oorsprong Germaanse stam uit het Oostzee-gebied, van wie vele afstammelingen door de eeuwen heen eerst in oostelijke richting en laten meer naar het zuiden en westen van Europa zijn getrokken. Het waren de Visigoten die in 410 Rome plunderden en een einde maakten aan het West-Romeinse Rijk. Later trokken veel Visigoten naar Zuid-Frankrijk en het Iberisch schiereiland.

In Zuid-Frankrijk breidden de Katharen gestaag hun invloed uit met de stad Albi als epicentrum (ze werden daarom ook wel Albigenzen genoemd). In die tijd keken het kerkelijke gezag (de katholieke kerk) en het centrale gezag (het koninklijke hof in Parijs) met argusogen naar deze groeiende macht en het toenemende aantal volgelingen. De officiële katholieke leer bestempelde het dualisme als ketterij, terwijl de Katharen de kerk zagen als een corrupt, machtsbelust instituut. Na vele debatten en concilies besloot de katholieke kerk tot heuse kruistochten tegen de Katharen en de instelling van een Inquisitie. De fanatiekste leidsman van de kruistochten was Simon de Montfort IV (1160-1218) die zich eerder al had bewezen tijdens de Vierde Kruistocht naar het Heilige Land.  Deze Simon belichaamde de giftige mix van geloofsijver en gewapende strijd waarvan wij ook in onze tijd helaas nog schokkende voorbeelden zien. Hij maakte zich met zijn troepen schuldig aan massale en systematische martelingen, onthoofdingen, plunderingen en verkrachtingen. Een soort IS avant la lettre. Stuk voor stuk veroverden de kruisvaarders steden en dorpen. De meeste plaatsen waren –en zijn- Occitaans (niet voor niets heet dit deel van Frankrijk nog steeds Languedoc); misschien speelde er dus ook een taal/cultuur-conflict. De veroveringen vormden niet alleen een overwinning voor het officiële katholieke geloof, de overwonnen steden kwamen nu ook onder de Franse kroon. Als dank voor zijn verpletterende strijd tegen de Katharen werd Simon, die o.a. al graaf van Leicester was, benoemd tot graaf van Toulouse. Hij kwam aan zijn einde doordat een vrouw vanaf de kantelen van een stad die hij belegerde een grote kei op zijn hoofd gooide. Precies die gebeurtenis stond afgebeeld op een prent die op mijn hotelkamer naast mijn hoofdeinde hing. Elke ochtend keek ik bij het wakker worden naar de grimas van de dodelijk getroffen Simon.

 

De Inquisitie maakte het werk van Simon de Montfort aan het begin van de veertiende eeuw af. De verantwoordelijke bisschop onderwierp alle overgebleven Katharen (leiders en volgelingen) aan een uitvoerig onderzoek. De verslagen van dit onderzoek vormden de basis voor het boek Montaillou. Uiteindelijk zouden de laatste leiders van het Kathaarse geloof op de brandstapel van Montaillou hun einde vinden. Als dank voor de bewezen diensten werd deze bisschop uiteindelijk tot paus gekozen.

Het kan verkeren. Leiders van slachtpartijen en bloedbanken zegevieren en worden beloond met wereldlijke en kerkelijke titels. Degenen die zuiver wilden leven worden verketterd. Als ik hier en daar bij een serveerster of in een winkel informeer of men trots is op het Kathaarse verleden of zich juist daartegen afzet, haalt men nonchalant de schouders op. Men heeft er geen specifieke mening over en toont geen aandrang om partij te kiezen. Kennelijk is het nu vooral folklore en lang genoeg geleden om met een gerust hart het woord cathare op van alles en nog wat te plakken: restaurants, streekproducten, vlaggetjes, etiketten. Niemand associeert de term meer met de bloedige uitroeiing 800-900 jaar geleden. Voor de toerist blijft vooral een vorm van ‘ridders en kastelen’-romantiek over die zijn hoogtepunt vindt in Carcassone. Een prachtige middeleeuwse vestingsstad, maar nu vooral een soort pretpark en één van Frankrijk’s grootste toeristische attracties. Er rollen geen koppen meer in Carcassone, maar je kunt wel over de hoofden lopen. En menig jongetje loopt trots met een pas gekocht houten zwaard of pijl en boog (de nakomelingen van leeuw Cecil zijn gewaarschuwd!) de stadpoort uit.

Zou men over acht eeuwen ook zo omgaan met de geschiedenis van de concentratiekampen of de strijd tussen katholieken en protestanten in Noord-Ierland of de oorlog tussen soennieten en sji-ieten in Syrië? Met alle toeristische attracties en souvenirs van dien? Auschwitz als attractiepark of kinderen die zich in het jaar 2815 bij Aleppo willen verkleden als IS-strijders? Geen fijn vooruitzicht. Maar, aan de andere kant, als het woord cathare niet overal zo prominent zichtbaar was geweest, was het verhaal van de Katharen ongetwijfeld in de vergetelheid geraakt en hadden mensen zoals ik zich acht eeuwen later niet meer in hun geschiedenis verdiept.

 

 

 

[1] Het boek is genoemd naar het gelijknamige plaatsje in Zuid-Frankrijk, niet ver van Foix en Ax-les-Thermes.