Ik-dingen

 

Kan een ding een ik zijn? Ik stel deze vraag omdat ik de laatste tijd regelmatig tegen dingen aanloop die zich presenteren in de ik-vorm. Een paar voorbeelden van wat ik Ik-dingen noem:

“ik word beschermd”

 

“ik rijd elektrisch”

 

Al deze mededelingen zijn op zich heel duidelijk, maar ze maken door de ik-vorm toch een merkwaardige indruk. Vandaar de vraag: kan een ding een ik zijn?

Natuurlijk niet, zeggen taalkundigen. Ik is een persoonlijk voornaamwoord. Het verwijst naar de eerste persoon enkelvoud die onderwerp van de zin is. Het gaat om een persoon die iets over zichzelf meldt, bijvoorbeeld ‘ik loop’, of  ‘ik ben boos’. Een ding is geen eerste persoon enkelvoud, maar is een ‘het’ en valt net als de woorden hij en zij onder de categorie derde persoon enkelvoud. Een ding heeft niet het vermogen om als een bewust wezen iets over zichzelf te vertellen.

Ook het cultureel woordenboek laat geen twijfel over mijn vraag bestaan. Bij het lemma ‘ik’ wordt gemeld dat het gaat om een ‘uitdrukking waarmee de denkende mens de eenheid van lichaam, denken en doelen aanduidt. Door de voorstelling van het ik onderscheidt de mens zich van alle andere levende wezens’. En nog meer van niet-levende zaken, zoals dingen, zou ik daar aan willen toevoegen.

Dieren, bomen, auto’s, huizen en fluitketels kunnen alleen in sprookjes, kinderboeken en tekenfilms praten. Maar in het echte leven gebeurt dat natuurlijk niet. Daarom doen al die ikkerige postbode-karretjes en supermarktproducten zo potsierlijk aan.

Vraag beantwoord, discussie gesloten, zou je zeggen. Maar toch denk ik dat we dergelijke Ik-dingen steeds vaker gaan tegenkomen. En in veel intelligentere varianten. De strakke scheiding tussen mensen en dingen, tussen ikken en hetten zal in de toekomst niet meer houdbaar zijn. Door de komst van Kunstmatige Intelligentie, chatbots, cyborgs e.d. zal bewust handelen, zelfstandig beslissingen nemen en gericht communiceren niet langer het exclusieve domein van mensen zijn. Ik ontvang mails van Dennis van Kwikfit en van Willy van Weekendjeweg. Als ik op internet vragen heb over een dienst of een bestelling meldt Billie van Bol.com of Roel van de Postcodeloterij zich met de vraag: ‘kan ik iets voor je doen?’.

Billie doet inmiddels 45% van het klantcontact van Bol.com: https://www.emerce.nl/nieuws/billie-van-bol-com-doet-45-klantcontact

Aanvankelijk dacht ik nog dat het om echte Willy’s en Billie’s ging, maar dat was natuurlijk niet zo. Menselijke taken en vormen van dienstverlening worden overgenomen door voorgeprogrammeerde technologieën die zich niet als een ding/een ‘het’ presenteren, maar als een menselijk wezen/een ‘ik’. En die ontwikkeling zal uiteraard steeds verder gaan: pratende auto’s, communicerende koelkasten, multifunctionele zorgrobots, virtuele assistenten. Dat is nog eens andere koek dan een pot pindakaas met een ‘ik ben biologisch’ sticker.

Kortom, wij mensen gaan steeds verder in het creëren van dingen die menselijke functies hebben en zich presenteren als menselijke wezens. Wat vroeger science fiction was, lijkt langzamerhand realiteit te worden. De vraag is of dat ook zal leiden tot het bekende scenario dat je in veel SF boeken en films tegenkomt, namelijk dat de robots uiteindelijk de macht overnemen. Dat de mens iets heeft gemaakt wat hij uiteindelijk niet meer kan beheersen, maar waardoor hij beheerst gaat worden.

Het doet me denken aan de bekende film I Robot. De film is gebaseerd op een serie verhalen van Isaac Asimov uit de jaren ’40. De titel spreekt boekdelen: het ding is een ik.

In de film die speelt in 2035 geeft een hyperintelligente computer de opdracht aan robots om in te grijpen in het leven van de mensheid, omdat de wereld ten onder dreigt te gaan door criminaliteit en milieuverontreiniging.  Door alle hedendaagse verhalen over klimaatverandering lijkt de film actueler dan ooit. Als je het zo bekijkt zouden we zelfs blij moeten zijn dat er intelligentere wezens zijn dan mensen. Een robot als ‘mijn beter ik’. Maar dat is misschien iets te optimistisch gedacht. En zo optimistisch ben ik eerlijk gezegd ook weer niet. Ik zie robots niet als monsters, maar ook niet als reddende engelen. Het is handig dat machines en robots bepaalde werkzaamheden van ons overnemen. Maar ik wil me wel blijven realiseren dat het dingen zijn, ook al is dat onderscheid in sommige situaties steeds moeilijker te maken. Ik heb liever contact met echte mensen dan met dingen, hoe slim ze ook zijn. Er is namelijk geen rijkere vorm van interactie dan menselijk contact.

 

Geraadpleegde bronnen:

https://onzetaal.nl/taaladvies/persoonlijk-voornaamwoord/

https://www.cultureelwoordenboek.nl/filosofie/ik

https://nl.wikipedia.org/wiki/I,_Robot_(film)

 

P.S. In het werk van de kunstenaar Jan van Munster neemt het woord Ik een belangrijke plaats in (https://janvanmunster.nl/ ).

Kunstwerk van Jan van Munster op kantoorgebouw bij Utrecht Centraal.

Ik-bank van Jan van Munster in Apeldoorn

Geef een reactie