“Nog één keer naar Bob Dylan, om het af te leren”, dacht ik een half jaar geleden. Ik had hem al een paar keer eerder live zien optreden. In 1989 in de Statenhal in Den Haag, in 2011 in Ahoy’ en in 2013 in de Heineken Music Hall. “Dan ga ik ook een keer mee”, zei mijn vrouw. Ze hoopte mijn fascinatie voor Bob Dylan hiermee wat beter te kunnen doorgronden. Want de tientallen CD’s die ik thuis regelmatig draai kunnen haar vaak maar matig bekoren. Dus zat ik op de dag dat de verkoop startte met een opengeklapte laptop klaar om twee kaartjes voor Carré te scoren. Dat bleek nog een hele klus. Pas na een half uur digitaal worstelen (ik werd steeds uit het menu gegooid en er kwamen ongevraagd allemaal commerciële aanbieders tussendoor) kon ik eindelijk twee kaartjes aanvinken. Weliswaar op het balkon (wat verder van het podium vandaan dan ik wilde), maar ik had gelukkig beet. De prijs van die twee kaartjes deed me hard slikken. Voor dat geld hadden we ook bij een sterrenrestaurant kunnen gaan eten of een lang weekend in een goed hotel aan zee kunnen boeken. “Vooruit maar, nog één keer naar Dylan”, dacht ik en ik drukte op de bestel-knop.

Een week of twee voor Dylan’s optreden in Carré ga ik op internet op zoek naar de speellijst (‘setlist’) van recente concerten in Dylan. Tot mijn verbazing zie ik zes, zeven covers op de lijst staan, vooral van Sinatra. Nu luister ik graag naar Sinatra en ben ik verknocht aan Dylan, maar deze combinatie trekt me niet erg aan. Ik weet dat Dylan begin 2015 een CD met ‘standards’ heeft uitgebracht[1], maar ik had dat opgevat als een interessant uitstapje en niet verwacht dat dit materiaal zo prominent deel zou uitmaken van zijn Europese tour. Naast deze covers bevatte de setlist een vijftal sterke nummers van het album Tempest uit 2012. Wat mij betreft moderne klassiekers. Dezelfde nummers die hij ook al in 2013 in de HMH ten gehore had gebracht. Ten slotte een greep uit zijn oudere werk met slechts een klein aantal gouwe ouwe. Prima, want je weet dat Dylan in tegenstelling tot veel andere artiesten juist niet zijn best doet om decennia na dato nog steeds net zo te klinken als in zijn jonge jaren. Paul McCartney doet dat bijvoorbeeld wel (en dat is ook genieten) maar na één concert weet je het wel. Het bijzondere van Dylan is dat hij blijft vernieuwen. Zijn oude hits verpakt hij in nieuwe jasjes en zijn recente werk krijgt volop de ruimte.

Enfin, toch met enige Sinatra-scepsis op donderdag 5 november naar Carré gegaan. Eenmaal in de zaal voel ik toch weer die plezierige spanning vooraf en het onbedwingbare enthousiasme als Dylan in levende lijve opkomt. Dat moment alleen al is veel waard. De band, strak als altijd, zet stevig in en Dylan (in zijn onmiskenbare outfit en met zijn wat breekbare, trekkebenerige houding) begint te zingen. Het klinkt goed, het voelt goed, maar ik weet niet precies waarom. Gelukkig blijft dat gevoel ook bij het tweede en derde nummer. Dan komt de eerste cover: What’ll I Do van Irvin Berlin. Dylan gaat er goed voor staan, het toneellicht wordt gedimd, de band neemt gas en volume terug. En dan begint Dylan te zingen zoals ik hem nog nooit live heb horen zingen. Met een donker timbre en een perfecte timing zet hij het liedje overtuigend neer. Zonder dat zijn stem respt of kraakt. Carré is muisstil. Zo is elke frase perfect te horen. Dit is de stem die ik herken van Dylan’s vroegere ballads, van Nashville Skyline, van het door velen verguisde Selfportrait (ook een album vol covers, trouwens). Prachtig, maar ook verwarrend. Het liedje van Berlin als zodanig doet me niet heel veel, maar deze warme, verzorgde uitvoering met een stem die zoveel herkenning en herinnering oproept raakt een gevoelige snaar. Daarna volgt een soort om-en-om programma met stevig rockende nummers van Tempest afgewisseld met nachtclub-achtige covers. Tussen de nummers door is het podium even donker om de overgang van sfeer te markeren. Het werkt en de afwisseling is aangenaam.

Ik realiseer me dat dit mijn eerste Dylan-concert is waarbij ik comfortabel kan zitten, waarbij ik (ondanks de balkon-plaats) prima zicht heb op Dylan en zijn band, en waarbij het geluid prima verzorgd is. Deze Bob Dylan hoort niet thuis in grote betonnen zalen als Ahoy’ of de HMH. Een zaal als Carré past hem als een jas.

Zo valt deze avond alles op zijn plaats. Mijn vrouw  vindt hem in het echt beter dan op de plaat. De uitbundige Dylan-fan uit Zeeland naast haar heeft een topavond. Ik zit naast een stille genieter die me in de pauze toevertrouwt dat hij ook een kaartje heeft voor de andere twee concerten van Dylan in Carré. Drie avonden op rij; dat gaat mij te ver. Hij verzekert me dat Dylan elke avond zijn programmering aanpast. Als ik daar mijn vraagtekens bij plaats,wuift hij dat weg. Ik wil hem niet uit die droom halen.

En ik? Ik constateer na afloop tot mijn verbazing en plezier dat dit het beste Dylan-concert was dat ik ooit heb bijgewoond. Dylan, de grootmeester van The Great American Songbook, heeft me weer weten te raken. Terwijl dit jaar met de jubileum-uitgave Cutting Edge[2] wordt gememoreerd dat Bob Dylan 50 jaar geleden in korte tijd drie legendarische albums op de markt bracht (Bringing it all back home, Highway 61 revisited en Blonde on Blonde), weet hij in 2015 nog steeds met grotendeels nieuw repertoire te imponeren.

“Nog één keer naar Bob Dylan, om het af te leren”, dacht ik. Maar daar denk ik nu heel anders over. Dylan is nog niet klaar en ik ben nog niet klaar met Dylan.

______________

Setlist 5 november 2015 in Theater Carré, Amsterdam

1. Things Have Changed In 2000, Bob Dylan released ‘Things Have Changed’ for the Wonder Boys official soundtrack which was directed by Academy Award winner Curtis Hanson and won the Academy Award for Best Song from a Motion Picture in 2001
2. She Belongs to Me (Bringing It All Back Home, 1965) 
3. Beyond Here Lies Nothin’  (Together Through Life, 2009)
4. What’ll I Do  (Irving Berlin cover)
5. Duquesne Whistle (Tempest, 2012)
6. Melancholy Mood (Frank Sinatra cover)
7. Pay in Blood  (Tempest, 2012)
8. I’m a Fool to Want You (Frank Sinatra cover)
9. Tangled Up in Blue  (Blood on the Tracks, 1975)

Set 2

1. High Water (For Charley Patton) (“Love and Theft”, 2001)
2. Why Try to Change Me Now (Cy Coleman cover)
3. Early Roman Kings (Tempest, 2012)
4. The Night We Called It a Day (Frank Sinatra cover)
5. Spirit on the Water (Modern Times, 2006)
6. Scarlet Town (Tempest, 2012)
7. All or Nothing at All (Frank Sinatra cover)
8. Long and Wasted Years (Tempest, 2012)
9. Autumn Leaves (Yves Montand cover)

Encore

1. Blowin’ in the Wind (The Freewheelin’ Bob Dylan,1963)
2. Love Sick (Time Out of Mind,1997)

[1] Toelichting van Dylan bij de release van deze CD: “It was a real privilege to make this album. I’ve wanted to do something like this for a long time but was never brave enough to approach 30-piece complicated arrangements and refine them down for a 5-piece band. That’s the key to all these performances. We knew these songs extremely well. It was all done live. Maybe one or two takes. No overdubbing. No vocal booths. No headphones. No separate tracking, and, for the most part, mixed as it was recorded. I don’t see myself as covering these songs in any way. They’ve been covered enough. Buried, as a matter a fact. What me and my band are basically doing is uncovering them. Lifting them out of the grave and bringing them into the light of day.” http://www.bobdylan.com/us/news/new-album-shadows-night-out-feb-3
[2] The Cutting Edge komt in maar liefst drie verschillende versies tot ons. Allereerst is er een 2 cd’s (of 3 elpees) tellende Best Of. Voor de liefhebbers met een iets grotere portemonnee is er een 6 cd’s tellende Deluxe Edition en voor de mannen en vrouwen met genoeg geld om ‘los’ te gaan is er de 18 cd’s tellende Collector’s Edition. Bron: http://bobdylaninnederland.blogspot.nl/

The Cutting Edge bevat allerlei tracks en studie-opnames van de nummers (van de drie genoemde albums) die uiteindelijk op plaat zijn gezet.

“Ik zag als kind liever een God die het niet zo ver liet komen dat vaders met hun kind en een groot mes op stap gingen….”

Als ik de presentielijst naloop bij het begin van het college merk ik dat er wat studenten ontbreken. Als ik vraag of iemand weet hoe dat komt, zegt Khaled: “vanwege het Offerfeest, meneer”. “Oh ja”, denk ik, “dat is waar ook”. Ieder jaar zijn er tijdens het Offerfeest meerdere absenten. Ik richt me tot de klas en vraag: “weten jullie wat het Offerfeest is?” Er valt een doodse stilte. Dan steekt Khaled zijn hand op en vertelt over Ibrahim die dacht dat hij zijn zoon moest offeren, maar op het laatste moment door een engel op andere gedachten werd gebracht. Uiteindelijk spaarde Ibrahim zijn zoon en slachtte hij een schaap. En Khaled voegt eraan toe dat moslims daarom tijdens het offerfeest schapen slachten.

Naast Khaled blijkt niemand in de klas het verhaal te kennen. Ook niet als ik zeg dat we in Nederland spreken over Abraham en zijn zoon Izaäk. De naam Abraham klinkt een enkeling bekend in de oren, maar daar is dan ook alles mee gezegd. Het verhaal van Abraham en Izaäk kreeg ik als kind thuis, op school en in de kerk te horen. De beproeving van Abraham staat opgetekend in Genesis 22: ‘En hij (God) zei: Neem nu uw zoon, uw enige, die gij liefhebt, Izaäk, en ga heen naar het land van Moria, en offer hem aldaar tot een brandoffer, op een van de bergen die ik u zal zeggen’. Een indrukwekkend en ook een controversieel verhaal, omdat het gaat om een vader die van plan is zijn zoon te doden om daarmee zijn God te laten zien hoe vroom en toegewijd hij is. Ik kan me nu voorstellen dat ouders dit een lastig verhaal vinden om met hun kinderen te delen. Wat moeten kinderen niet gaan denken: ‘zou mijn eigen vader dit ook doen?’; ‘waarom wil God dat je kinderen doodmaakt?’ Ik herinner me nog dat mijn ouders vooral benadrukten dat God dat juist helemaal niet wil en dat dit verhaal juist wil zeggen dat je geen vreemde of wrede dingen hoeft te doen om ‘te bewijzen’ dat je een goede gelovige bent. Maar de vraag bleef wel door mijn hoofd spoken waarom God het nodig vond om Abraham zo op de proef te stellen. Ik zag als kind liever een God die het niet zo ver liet komen dat vaders met hun kind en een groot mes op stap gingen….

In mijn tienerjaren kwam dit offer-verhaal op een ander manier voorbij. Enkele door mij bewonderde pophelden verwerkten deze thematiek in hun songs, vaak in reactie op maatschappelijke misstanden of oorlog (Vietnam). Lou Reed met Kill Your Sons, Leonard Cohen met The Story of Isaac:

You who build the altars now
To sacrifice these children
You must not do it any more
For you have not had the vision
And you never have been tempted
By the Devil or the Lord…

en Bob Dylan met Highway 61 revisited:

Oh God said to Abraham, “Kill me a son”
Abe says, “Man, you must be puttin’ me on”
God say, “No.” Abe say, “What?”
God say, “You can do what you want Abe, but
The next time you see me comin’ you better run”
Well Abe says, “Where do you want this killin’ done?”
God says, “Out on Highway 61.”

Het oude verhaal bood kennelijk voldoende inspiratie voor eigentijdse teksten over drugs, oorlog, en generatie-conflicten.

Een kleine tien jaar geleden kwam ik Abraham en Izaäk weer tegen; dit keer bij de tentoonsteling Rembrandt-Caravaggio in Amsterdam. Beide oude meesters hadden een machtige eigen versie van het Bijbelverhaal geschilderd en op de tentoonstelling konden hun interpretaties goed met elkaar vergeleken worden.

Dit alles schoot me door het hoofd toen ik voor de klas stond. Maar voor studenten die het oer-verhaal niet kenden hoefde ik ook niet aan te komen zetten met Caravaggio of Leonard Cohen, vreesde ik. Ik besloot het over een andere boeg te gooien en vroeg: “kennen jullie voorbeelden van ouders die voor hun idealen of door bepaald gedrag hun kinderen letterlijk of figuurlijk opofferen?” Het bleef even stil, maar daarna kwamen er allerlei voorbeelden. Ouders die hun kinderen mishandelen of misbruiken. Ouders die hun kinderen te hard pushen bij sport. Ouders die hun kinderen niet laten inenten vanwege hun geloof. Ouders die hun dochters laten besnijden. Ouders die na een echtscheiding wraak nemen, ook op hun kinderen. En toen zei een jongen: “misschien ook wel dat jongetje op het strand in Turkije. Zijn ouders namen een groot risico door op een rubberbootje de zee over te steken en het jongetje werd daarvan het slachtoffer”. Ik zag hoe dit voorbeeld de klas aan het denken zette. Een meisje reageerde door te zeggen: “maar zijn ouders waren niet van plan hem te doden. Als je vlucht voor een oorlog probeer je je kinderen juist een betere toekomst te geven.”  En een andere studente vulde aan: “we hoeven in deze tijd geen kinderen te laten verdrinken en toch laten we dit met elkaar gebeuren. Dus eigenlijk is dat jochie het slachtoffer van ons allemaal.”

Ik bedankte de klas voor de reacties en startte mijn powerpoint presentatie die niets met Abraham en Izaäk had te maken.

Een paar dagen later las ik in de krant een reconstructie van het drama dat zich de afgelopen week bij Mekka had afgespeeld. Bij de rondgang van en naar Mekka waren twee stromen pelgrims met elkaar in het gedrang gekomen, met honderden doden tot gevolg. Het was gebeurd bij de plaats Mina. Daar staan drie pilaren die het Kwaad (de Duivel) vertegenwoordigen. Pelgrims gooien stenen naar die pilaren om het kwaad te verdrijven. De duivel zou Ibrahim hebben willen tegenhouden om God te gehoorzamen, terwijl God hem juist op de proef wilde stellen. Ibrahim zou eerst moeten bewijzen dat hij zijn offer wilde brengen en dan pas zou God een engel sturen om hem van die daad af te houden. Voor moslims begint op dat moment tijdens de hadj het Offerfeest.

Ook nu, als volwassene, vraag ik me af waarom die oude religies zo’n ultiem offer van mensen verlangen. Ik zou niet in zo’n situatie gedreven willen worden. Ik weet dat het om oude verhalen gaat en dat het brengen van offers in die eeuwen heel gewoon was. Ik erken de waarde van principes, offers en beproevingen. Ik snap dat je niet altijd de weg van de minste weerstand kunt kiezen. Maar het verhaal van Abraham en Izaäk is wel een heel wrede variant. En bovendien, in die oude verhalen is er een reddende engel die alles goed maakt, maar in de rauwe realiteit van alledag is die juist vaak afwezig.

“Werkman”, denk ik, als ik op de voorpagina van de krant de bijna iconische foto[1] van de vertrekkende Sepp Blatter zie staan.

Mijn vader was een groot liefhebber van boeken. Vanaf zijn tienerjaren kocht, las, verslond en verhandelde hij boeken. Hij had een brede belangstelling en zijn honger naar ‘van alles en nog wat’ stilde hij vooral door stapels boeken te lezen. Mijn ouderlijk huis stond dan ook vol boekenkasten. Mijn vader was docent godsdienst en maatschappelijke vorming op een Kweekschool (nu Pabo) en behaalde rond zijn 40^e zijn doctoraal Pedagogiek. Een belangrijk deel van zijn boekenvoorraad was aan deze thema’s gewijd. Die boeken vulden de wanden van zijn werkkamer. Maar daarnaast had hij ook belangstelling voor kunst, filosofie en literatuur. Dat leverde een volle boekenkastenwand in de eetkamer op (als tiener kon ik mijn leeslijst voor het vak Nederlands bijna geheel uit mijn vaders verzameling samenstellen). En ten slotte was er ook nog het lichtere werk: Carmiggelt, Simenon en dergelijke. Deze boeken stonden in de woonkamer in zelfgetimmerde kastjes onder de vensterbanken. Het kwam vaker voor dat mensen die bij ons op bezoek kwamen mijn vader vroegen of hij ook alles gelezen had. Zijn antwoord was steevast:”jazeker”. En dat heb ik later ook kunnen verifiëren: in vrijwel al zijn boeken stonden aantekeningen, streepjes en uitroeptekens; ook zaten er vaak knipsels uit kranten en tijdschriften in die pasten bij bepaalde passages of thema’s in het betreffende boek. Hoewel hij al op 43-jarige leeftijd overleed, heeft hij in zijn relatief korte leven zonder twijfel meer gelezen dan de meeste mensen zullen doen die tweemaal zo oud worden.

Een van de meest bijzondere boeken van mijn vader was een kunstboek met de voor mij als kind cryptische titel Chassidische Legenden. Dit was geen leesboek, maar een boek dat je plat op tafel moest leggen en voorzichtig moest openen. Het binnenwerk bevatte twee delen met zwart-kartonnen omslagen. In elk deel zaten tien kleurige prenten van de Groningse drukker H.N. Werkman. Ook zat er een boekje bij met een toelichting op het leven van Werkman en op de 20 druksels. Werkman (1882-1945)[2] was drukker en typograaf. In 1919 ging hij deel uitmaken van het kunstenaarscollectief De Ploeg. Vanaf die tijd en in die inspirerende omgeving begon hij zijn vaardigheden als drukker in te zetten om vrij werk (door hem ‘druksels’ genoemd) te maken. Hij was autodidact en ontwikkelde een herkenbare eigen stijl. Veel van zijn werk werd uitgebracht bij uitgeverij de Blauwe Schuit, maar Werkman wist geen groot publiek te veroveren. In de oorlogsjaren kreeg Werkman van een vriend het boek Legende des Baalschem van Martin Buber te leen. Een bundel verhalen over de legendarische 18^e eeuwse leider van de Oost-Europese chassidische beweging Ba’al Sjem Tov. Werkman werd gegrepen door deze spirituele verhalen en verbeeldde ze in twee suites van elk tien druksels (1941-1943).

Mijn ouders vonden het zonde om de mooie platen van Werkman in het grote boek te laten zitten. Ze kochten twee wissellijsten om bij toerbeurt een paar ‘Werkmannen’ op te kunnen hangen (op een van de schaarse wanden in ons huis waar geen boekenkasten stonden). Het werd de wand naast de eettafel. Zo heb ik in de loop der jaren de Chassidische Legenden uitgebreid in me op kunnen nemen. Hoewel mijn ouders af en toe uitlegden wat het verhaal bij bepaalde druksels was, fantaseerde ik er meestal mijn eigen verhalen bij. En zoals het met goede voornemens en wisselllijsten gaat: na verloop van tijd komt de klad erin. Dus veel langer dan de bedoeling was bleven twee Werkmannen in hun lijsten hangen. Toen mijn broers en ik het huis uit waren gegaan om te studeren, kregen we van onze moeder elk een eigen exemplaar van de Chassidische Legenden in een nieuwere uitgave. Toen mijn moeder een paar jaar later overleed, nam ik een van de oude ingelijste Werkmannen mee naar huis. Hij behoorde tot mijn favoriete prenten: een afbeelding van een blauwe man in een deuropening. Het druksel kreeg een mooi plaatsje op mijn werkkamer. Net als mijn ouders kochten mijn vrouw en ik wissellijsten om onze eigen Werkmannen in onze woonkamer te kunnen ophangen. Tot mijn plezier spraken de druksels net zo tot de verbeelding van onze kinderen als ze destijds bij mijn broers en mij deden. Een van de favorieten van mijn kinderen: de blauwe man in de deuropening.

En dan valt deze week de dubbelgevouwen krant op de deurmat met een grote foto van de vertrekkende  Sepp Blatter op de voorpagina. Veel te prominent naar mijn smaak. Totdat ik de krant helemaal uitvouw en aan de rechterkant van de foto een blauwe man in een deuropening zie staan.

“Werkman”, denk ik. Ik ren met de krant in mijn hand naar mijn werkkamer, kijk naar de prent aan de muur en sla het grote boekwerk van de Chassidische Legenden open en zoek naar de blauwe man in de deuropening.

Het is het 3^e druksel van de 2^e suite. Het druksel heet ‘het feest der vergeving’. En de bijbehorende tekst luidt (samengevat):

Toen de aartsvaders waren gaan zitten, kwam er een man binnen die door kleding en optreden gezag uitstraalde. Het was niemand minder dan koning David, maker van de psalmen. Hij was op zoek naar een rijke man en wilde hem straffen voor wat hij had misdaan. Maar de Ba’al Sjem herinnerde de koning aan zijn eigen machtsmisbruik, en aan zijn psalmen over inkeer en vergeving.

Ik moet grinniken om de onverwachte overeenkomst. Ook Blatter is een rijke man die zijn macht heeft misbruikt. Maar ik denk niet dat de wereld heel vergevingsgezind voor hem zal zijn. FIFA en Blatter; ik kan er eerlijk gezegd niet wakker van liggen. Ik geniet liever van het feit dat mijn jongste dochter sinds kort twee van onze Werkmannen in haar studentenwoning heeft hangen. En ja, een daarvan is de blauwe man in de deuropening.

[1] Lees het verslag van de fotograaf over het maken van deze foto en hoe deze de wereld rondging: http://blogs.afp.com/correspondent/?post/fifa-football-corruption-president-switzerland-the-fall-of-blatter#.VXK99M_tmkp

[2] Het Groninger Museum wijdt tot 1 november 2015 een grote overzichtstentoonstelling (‘Leven & Werk’) aan Werkman die 70 jaar geleden overleed. Werkman werd vlak voor de bevrijding door Duitse soldaten gefusilleerd; hij werd verdacht van samenwerking met illegale uitgeverijen. http://www.groningermuseum.nl/tentoonstelling/hn-werkman-1882-1945-leven-en-werk

Pieter Steinz stelt prachtige boeken samen. Het boek Made in Europe dat hij een paar jaar geleden publiceerde, leverde mij vele uren lees- en grasduinplezier op. En al eetlezende groeide mijn jaloezie: zo’n boek had ik ook willen maken. Maar ja, dan had ik andere keuzes in mijn leven moeten maken (en ook het talent van Steinz moeten hebben). Onlangs gaf Steinz met dochter Jet (de vader-dochter combinatie is echt een trend in boekenland) al weer zo’n fraai boek uit: Steinz, Gids voor de wereldliteratuur. Op het omslag van dit indrukwekkende overzichtswerk en heerlijke bladerboek staat het boek Norwegian Wood van Haruki Murakami prominent afgebeeld. Op zich opmerkelijk, omdat Steinz niet dit boek van Murakami een speciaal uitgelichte plek toekent, maar diens boek Na de aardbeving.

Ik heb het boek Norwegian Wood van Murakami (uit 1987) altijd al willen lezen. Dit had meer met Bob Dylan en The Beatles te maken (waarover straks meer), dan met mijn belangstelling voor de Japanse literatuur. Een paar jaar geleden kreeg ik het boek in handen en begon ik daadwerkelijk met lezen. Murakami schetst het coming of age relaas van twee jonge mensen die geconfronteerd worden met de dood van hun gezamenlijke vriend. Die dood heeft een verminkend effect op Naoko, het vriendinnetje van de overledene, en een verlammend effect op goede vriend Toru, de hoofdpersoon van het boek. Vriendin en vriend blijven nauw contact houden. Het gemis van de ontbrekende derde schept een band, maar creëert ook afstand. Ze krijgen wel een soort relatie met elkaar, maar tot een echte, duurzame liefdesband komt het niet. Uiteindelijk pleegt Naoko zelfmoord. Dit maakt Toru tot, zoals hij het zelf zegt, “de archivaris van een leeg museum”. Het valt op hoe Murakami in dit boek de jeugd schetst die een uitweg zoekt uit de traditionele Japanse cultuur en zich laat inspireren door westerse impulsen: film, literatuur (vaker genoemd: Thomas Mann: De Toverberg; J.D.Salinger: The Catcher in the Rye; Scott Fitzgerald: The Great Gatsby) en muziek (o.a. Beatles, Gershwin, Beach Boys). De titel van het boek verwijst wat dat betreft niet voor niets direct naar het gelijknamige Beatles-nummer. De song komt al op de eerste pagina ter sprake als de hoofdpersoon (op latere leeftijd) met het vliegtuig geland is in Hamburg (een stad met een Beatles-verleden!) en het lied zacht uit de speakers klinkt: “zoals altijd bracht die melodie me in verwarring”. Halverwege het boek blijkt waarom dit lied zoveel gevoelens oproept is. Het blijkt het lievelingsnummer van de treurende en treurige Naoko te zijn: “ik kan toch toch zo verdrietig worden als ik dat nummer hoor”, zei Naoko. “Ik weet niet waarom, maar het geeft me het gevoel dat ik verdwaald ben in een diep bos. Ik ben helemaal alleen, het is koud en donker en er is niemand om me te helpen.”

Murakami werkt op deze wijze in roman-vorm een universeel thema (een onmogelijke liefde) uit dat door The Beatles klein en verstild op muziek is gezet. John Lennon schreef met behulp van Paul McCartney dit nummer voor het album Rubber Soul (1965). En dankzij George Harrison deed in dit nummer de sitar z’n intrede in de westerse popmuziek. Norwegian Wood vertelt het verhaal van een prille liefde die in de knop wordt gebroken (niet voor niets luidt de ‘ondertitel’ van dit nummer: This bird had flown). In korte treffende zinnen wordt een herkenbaar beeld getekend van een afspraakje dat anders eindigt dan de hoofdpersoon zich had gewenst.

De muziek ondersteunt het weemoedige verhaal op melodieuze wijze. Het nummer bevat geen standaard pop-patroon met coupletten en een vast refrein. Er zijn ook geen meerstemmige koortjes of pulserende beats te beluisteren. Toen John Lennon op 8 december 1980 (ik werd die dag 23 jaar) werd vermoord, noemde een Britse muziek-professor op televisie Norwegian Wood als voorbeeld van de bijzondere componeervaardigheden van Lennon. Of Lennon zich door andere composities heeft laten inspireren is een kwestie van interpretatie. Op het internet wordt verwezen naar de Manfred Symfonie van Tsjaikovski als inspiratiebron voor het Beatles-nummer: “The third movement is a rocking andante which uses a tune which recalls the Beatles song Norwegian Wood”.[1] Deze Manfred Symfonie was op zijn beurt weer gebaseerd op het gedicht Manfred van Lord Byron.

Een andere, meer beschreven inspiratie-bron voor Lennon was het werk van Bob Dylan. Dylan werd in de jaren ’60 bewonderd om zijn vermogen om verhalende, betekenisvolle teksten te combineren met een brede vorm van muziekstijlen (folk, blues, rock). . Het verhaal wil dat John Lennon met Norwegian Wood probeerde om op Dylaneske wijze de tekst/het verhaal te gebruiken als uitgangspunt voor de song en de muziek daaraan aan te passen.

Vervolgens greep Bob Dylan Norwegian Wood aan om 4th Time Around te schrijven, dat in 1966 verscheen op zijn dubbelalbum Blonde on Blonde.

Het Dylan-nummer bevat duidelijke parallellen met Norwegian Wood, zowel muzikaal als tekstueel. Dat was natuurlijk voer voor Dylan-exegeten en Beatles-kenners. Wat bedoelde Dylan hiermee? Was het een parodie van Dylan, een knipoog, een eerbetoon, een sneer? Onlangs was op NPO Cultura de documentaire Don’t Look Back te zien over de concerttour die Dylan in 1965 door Groot-Brittannië maakte. De beelden maakten duidelijk dat het optreden van Dylan voor publiek en in de media veel politieker en kritischer was, dan wat de Beatles in die tijd lieten zien. In die geest zou het kunnen dat Dylan de Beatles op de hak nam door met 4th Time Around een pastiche van Norwegian Wood te maken.

Maar ik durf dat niet met zekerheid te zeggen. Wel weet ik dat Dylan zijn recente album Tempest (2012) afsluit met de song Roll on John, een welgemeend saluut aan John Lennon.

Nog twee aardig weetjes tot slot.

In de film Vanilla Sky (een remake van de Spaanse film Abre los oyos) is ook het Dylan-nummer 4th Time Around is te horen, terwijl de prijswinnende titelsong geschreven is door Paul McCartney.

In diezelfde film komt een shot voor waarin hoofdrolspelers Tom Cruise en Penélope Cruz (het echtpaar Kroes-Kroes zou Battus zeggen) in Jones Street, New York precies dezelfde pose aannemen als Bob Dylan en zijn toenmalige vriendin Suze Rotolo op de cover van het album The Freewheelin’ Bob Dylan.

[1] http://www.musicweb-international.com/classrev/jan99/manfred.htm