Als je in een nieuwe plaats gaat wonen ben je een tijdlang de weg kwijt. Letterlijk. Het duurt maanden voordat je een beetje weet hoe het stratenplan in elkaar steekt en hoe je het best van A naar B kunt komen. Dat heb ik in mijn nieuwe woonplaats Zeist vaak ervaren. Nu hielp het nog een beetje dat ik hier 35 jaar geleden ook een paar jaar hebt gewoond, maar dat heeft me na mijn recente verhuizing niet meer opgeleverd dan een vaag, algemeen gevoel van richting. Ik ben vooral in de begintijd herhaaldelijk de verkeerde kant op gereden en soms in een andere straat beland dan ik van plan was. Gelukkig helpt tegenwoordig de routeplanner op je smartphone je dan weer verder. Had ik die in mijn jeugdjaren ook maar gehad.

Gedurende de eerste maanden van corona-beperkingen (en dankzij het vele thuiswerken) ben ik regelmatig op mijn fiets gestapt om Zeist nader te verkennen. Dat heeft geholpen om wat beter zicht te krijgen op de straten en lanen van Zeist. Tijdens al die ritjes zijn mij meerdere dingen opgevallen. Ik zet ze hieronder per thema op een rij.

 

1. Leuke namencombinaties

Zeist heeft natuurlijk een Dorpsstraat, een Kerkweg en een Stationslaan. Net als zoveel andere plaatsen. Ik lette vooral op bijzondere, opvallende straatnamen. Op een gegeven moment ben ik combinaties gaan maken van straatnamen die ik bij elkaar vind passen. Zo is er in Zeist een Jagerlaan en een Hazepad, een Jufferstraat en een Herenplein, een Slotlaan en een Vrij Baan, een Karpervijver en een De Visserlaan, een Harmonielaan en een Verzetslaan, en zelfs een Promenade en een Boulevard[1] (zouden de bedenkers van de gelijknamige TV-programma’s uit Zeist komen?). En ten slotte mijn favoriete tweetal dat licht-erotische associaties bij me oproept: Voorheuvel en Achterheuvel.

 

2. 47 11

Zeist kent een aantal wijken in het westelijke deel van de gemeente waar de straten geen eigen namen hebben, maar genummerd zijn. Die wijken zijn Brugakker, De Clomp, Couwenhoven, Crosestein en Nijenheim. Je hebt dan bijvoorbeeld het volgende adres:

Nijenheim 47-11, oftewel wijk Nijenheim, straat 47, huisnummer 11.

Het lijkt mij nogal onpersoonlijk om geen eigen straatnaam te hebben. Elke straatnaam staat voor een kleiner of groter verhaal. Een stukje geschiedenis, een beetje betekenis. Vroeger hadden veel  steden wel straatnamen, maar juist geen huisnummers. Toen Franse troepen aan het einde van de 18^e eeuw het Rijnland bezetten vonden ze het maar onhandig dat de huizen in Keulen geen huisnummer hadden. Alle huizen kregen toen een nummer aangewezen, los van de straatnaam. Het bekendste nummer was 4711; het huis waar de beroemde eau de cologne (Kölnisch Wasser) werd gemaakt.

 

3. Oude Arnhemseweg en Arnhemse Bovenweg

Over Keulen gesproken: de oude verbindingsweg van Keulen naar Utrecht liep via Arnhem en Zeist. Het deel dat dwars door Zeist liep heette de Oude Arnhemsche Weg. Door latere herindelingen van wijken in het centrum van Zeist werd de weg in vieren gedeeld: zo zijn de Arnhemse Bovenweg, en de 1^e en 2^e Hoofdstraat ontstaan, terwijl alleen het deel aan de kant van Driebergen de naam Oude Arnhemseweg behield. Toen ik hier net woonde wist ik natuurlijk niet dat er twee verschillende straten waren met de naam Arnhem erin. Het is me een paar keer overkomen dat ik in de verkeerde ‘Arnhem’-straat op zoek ging naar een specifiek adres (‘Nee meneer, er is hier geen tuincentrum’).

 

 

4. Laantjes

Het bosrijke Zeist heeft tal van laantjes met bijzondere namen. Ik noem er een paar: het Padvinderslaantje, het Filosofenlaantje, het Laantje zonder einde, het van Doornlaantje en het Boshijgerslaantje. Dat laatste laantje kun je maar beter mijden als het donker is.

 

5. Mannen en vrouwen[2]

Natuurlijk heb ik ook onderzocht hoeveel straatnamen in Zeist naar mannen zijn genoemd en hoeveel naar vrouwen. Je moet in deze tijd immers een beetje ‘woke’ zijn. In Zeist is die verhouding zeer scheef. Op grond van een straatnamenboek uit 1988 (met een appendix tot 1996) kom ik tot 183 straten met mannennamen tegenover slechts 30 straten met vrouwennamen. Dat betekent werk aan de winkel voor de straatnamencommissie van de gemeente.

 

6. Wegh der Weegen

Tot slot moet natuurlijk de weg der wegen besproken worden. Of beter gezegd: de Wegh der Weegen. De straat waar ik woon komt op deze legendarische weg uit. Het Zeister deel van deze weg heet nu Amersfoortseweg. Deze roemruchte weg is in de 17^e eeuw ontworpen door Jacob van Campen. Hij is het meest bekend geworden als bouwmeester van het beroemde Stadhuis van Amsterdam dat later dienst ging doen als Koninklijk Paleis. Jacob van Campen kreeg de opdracht van de Staten van Utrecht om een nieuwe weg tussen Amersfoort en Utrecht aan te leggen. Het werd een voor die tijd ongekend rechte weg van 11 kilometer lang en maar liefst 60 meter breed. Langs de weg werden bouwgronden uitgegeven voor de aanleg van statige huizen en buitenplaatsen. Bij alle zijwegen kwam de aanduiding ‘sortie’ te staan en een nummer van de afslag. Net als op de hedendaagse péages in Frankrijk.

Er is een heuse stichting met als doel het ‘het (doen) vergroten van de bekendheid en de beleving van de cultuurhistorische aspecten en andere waarden van de ‘Wegh der Weegen’.

Ik heb een zwak voor dergelijke lokale initiatieven en clubs. Dankzij dit soort organisaties kom ik dingen op het spoor, voel ik me hier steeds meer thuis en ben ik in twee jaar al aardig wegwijs geworden.

 

 

[1] Grappig detail: de Car Wash aan de Boulevard heet Autowasboulevard.

[2]  Ik schreef hier eerder een algemene blog-tekst over: http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1777 .

 

We hoopten dat we deze zomer onze zoon en schoondochter op Bali konden bezoeken, maar dat bleek door alle coronabeperkingen niet mogelijk. Omdat we er toch graag even tussenuit wilden, kozen we voor een bestemming dichter bij huis: Frankrijk. Altijd goed. Het was al eind juni en het vinden van een aardig vakantiehuisje was lastiger dan we dachten. Veel huisjes die wij leuk vonden waren niet meer beschikbaar.

Uiteindelijk vonden we een mooie ‘gite’ in de Provence. Toen ik de locatie opzocht op de kaart zag ik dat het maar een half uurtje verwijderd was van Lourmarin. “Dan kunnen we ook even naar het graf van Albert Camus”, riep ik enthousiast. Ik had ooit gelezen dat deze beroemde schrijver daar begraven lag.[1] Mijn vrouw kent mij en mijn merkwaardigheden al langer dan vandaag en begreep dat hier geen ontkomen aan zou zijn. Ik had haar op eerdere vakanties al meegetroond naar de graven van Jimi Hendrix bij Seattle, Olof Palme in Stockholm en Leonardo da Vinci in Amboise. Ik beschouw mezelf niet als een devote pelgrim of een dweepzieke fan die alles ervoor overheeft om de laatste rustplaats van een beroemdheid te bezoeken, maar als we toch in de buurt zijn, vind ik zo’n uitstapje zeker de moeite waard. Voorwaarde is wel dat de persoon in kwestie mij op een bepaalde manier geraakt heeft; betekenis voor me heeft.

Dat heeft Albert Camus zeker. Op de middelbare school maakte ik met hem kennis en sindsdien heeft zijn gedachtewereld me niet meer losgelaten. Hij inspireerde me met zijn boeken over de absurditeit van het bestaan en het belang van het maken van keuzes. Een jaar of acht geleden herlas ik de Mythe van Sisyphus in een nieuwe vertaling. Met de beroemde zin: ‘we moeten ons Sisyphus als een gelukkig mens voorstellen’. Vijf jaar geleden werd ik getroffen door het boek Moussa van de Algerijnse schrijver Kamel Daoud. Daoud geeft in zijn roman de anonieme vermoorde Arabier uit het boek L’Etranger van Camus een identiteit en een gezicht. Aansluitend las ik ook L’Etranger opnieuw.[2] En vorig jaar haalde ik De Pest uit de boekenkast. Net als zoveel anderen in corona-tijd las ik dit beroemde boek van Camus dat zo’n indringend beeld geeft van een samenleving die getroffen wordt door een pandemie. Tijdens het lezen kwam ik nog een dubbelgevouwen proefwerkblaadje van de middelbare school tegen dat ik destijds als boekenlegger had gebruikt. De vele parallellen tussen het verhaal van Camus en de actuele ontwikkelingen in de corona-samenleving laten zien dat dit boek niets aan zeggingskracht heeft ingeboet.

Kortom, voldoende reden om naar Lourmarin te rijden. Bovendien is een ritje van 25 minuten door de zonovergoten lavendel-velden van de Provence geen straf. Vooraf had ik gelezen dat Camus genoeg had gekregen van het drukke, veeleisende Parijs. Het rustige en rustieke Lourmarin deed hem qua temperatuur en temperament aan zijn jeugd in Noord-Afrika denken. Camus hoorde als scholier enthousiaste verhalen over Lourmarin van Jean Grenier, zijn docent filosofie aan het lyceum in Algiers. Na de Tweede Wereldoorlog verbleef Camus langere tijd in het fraaie chateau van Lourmarin dat plaats bood aan schrijvers, schilders en andere kunstenaars. In die periode werd hij verliefd op de stad en de omliggende Lubéron-regio.

Toen hij in 1957 de Nobelprijs voor de literatuur ontving kon hij van het prijzengeld een mooi huis in Lourmarin kopen. Hij heeft er niet lang van kunnen genieten want in januari 1960 kwam hij op 46-jarige leeftijd om het leven bij een auto-ongeluk. Hij zat naast zijn uitgever Gallimard die de auto bestuurde. Ook Gallimard bezweek een paar dagen later aan zijn verwondingen.

De spelers van het lokale voetbalteam droegen Camus naar zijn laatste rustplaats. Een eerbetoon aan de schrijver die hen steeds fanatiek had gesteund en voor het hele team nieuwe sportkleding had gekocht.

 

 

 

 

Bij de ingang van de plaatselijke begraafplaats zien we een bord met een plattegrond waarop duidelijk staat aangegeven waar het graf van Camus zich bevindt. Geen overbodige luxe, want het is bepaald geen praalgraf. Het bescheiden graf is door planten overwoekerd. Bovenop ligt een grote ruwe natuursteen waarin de naam van de schrijver en zijn geboorte- en sterftejaar zijn gekerfd. Aan de voet van het graf liggen tussen de sprieten van plantjes en onkruid enkele door bezoekers achtergelaten spullen: pennen, sigaretten, vrolijk gekleurde steentjes en strookjes papier met onleesbare teksten.

Ik sta met lege handen; geen behoefte om bloemen of prullaria achter te laten. Gewoon even op deze plek zijn. Ik neem het moment en de plaats goed in me op. Hier ligt een groot schrijver. Een man die mij aan het denken heeft gezet. Ik vraag me opeens af of hij zichzelf tijdens die twee jaar in Lourmarin ook als een gelukkig mens heeft voorgesteld.

Bij het verlaten van de begraafplaats valt mijn oog op een mededeling naast de plattegrond.

Er staat dat de begraafplaats wordt onderhouden zonder gebruik te maken van pesticiden. Dat zal de auteur van La Peste geruststellen.

 

 

[1 ] 

Er bestaat ook een gedicht over de laatste rustplaats van Albert Camus: ‘Bij een graf in Lourmarin’ tegen, geschreven door Huub Beurskens. Ik kwam dit gedicht toevallig in een boek tegen; vlak voor ons vertrek naar Frankrijk.

[2] Ik schreef een paar jaar geleden over deze twee boeken een blogtekst: http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=1063

 

 

 

Bob Dylan wordt morgen, op 24 mei, 80 jaar. Dat is voor mij, als Dylan-fan, iets om stil bij te staan. Ik zal niet de enige zijn. Ik lees nu al dat er speciale radio-uitzendingen worden voorbereid en ook in de kranten en op social media zie ik allerlei verhalen naar aanleiding van zijn aanstaande verjaardag verschijnen.

Er zal ongetwijfeld over de grote betekenis van Dylan worden gesproken. En terecht. Als er over 200 jaar een film gemaakt zou worden over de geschiedenis van de westerse wereld tussen 1960 en 2020 zou de muziek van Bob Dylan zich bij uitstek lenen voor de soundtrack. Zijn betekenisvolle teksten benoemen de grote vraagstukken van deze decennia, maar ook het kleine persoonlijke lief en leed. Dylan’s melodieën bouwen voort op de vele muziekstromingen die Amerika heeft voortgebracht en zetten de toon voor vele navolgers. Hij is de rondreizende troubadour en levende klankkast van deze tijd.

Die 60 jaar beslaan ook mijn gehele leven. Geen andere songwriter en muzikant is in al die jaren zo aanwezig geweest als Bob Dylan. Hij was er toen ik naar de middelbare school ging en hij was er toen ik opa werd. Dat is bijzonder. Daarom wil ik op deze plek enkele persoonlijke ervaringen en beschouwingen delen. Het leek me aanvankelijk een goed idee om 80 korte stukjes te schrijven. Maar bij nader inzien is dat toch wat teveel van het goede. Zowel voor mezelf als voor de lezer.

Daarom een wat meer bescheiden selectie, een tiental korte Dylan-verhalen.

1. Die eerste langspeelplaat die ik ooit kocht was een Bob Dylan Greatest Hits album. Vijftig jaar geleden. Ik was dertien en Dylan dertig. Dertig jaar en dan al een Greatest Hits album. Hij had toen al 10 LP’s gemaakt. Ik zat in de brugklas in Zutphen. Ik weet niet meer precies waarom ik deze LP kocht. Hij kostte me een rib uit mijn brugpieper-lijf, dus het zal een weloverwogen keuze zijn geweest. Een bewijs dat zijn muziek me toen al aansprak.
2. Bob Dylan heet eigenlijk Robert Allan Zimmerman. Ik had een keer als reisleider (lang geleden) een Amerikaanse mevrouw in mijn groep die ook Zimmerman heette. Ik vroeg of ze familie was van Bob Dylan. Ze keek me met grote vraag-ogen aan. Ze wist niet dat ze een naamgenoot van Bob Dylan was.
3. Dylan Thomas was een schrijver uit Wales. Zijn voornaam werd de artiesten-achternaam van Bob. Uit bewondering voor de schrijver. In de film Dangerous Minds speelt Michelle Pfeiffer een lerares in een achterstandswijk die haar leerlingen kennis leert maken met het werk van beide Dylans. Thomas schreef het prachtige gedicht ‘Do not go gently into that good night’. voor zijn stervende vader. Met de krachtige, steeds terugkerende zin: Rage, rage against the dying of the light. Zou Bob Dylan zich door deze zin hebben laten inspireren? Hij blijft maar nieuwe muziek maken en optreden. Zijn sinds 1988 voortdurende ‘tournee’ heet niet voor niets Never Ending Tour.
4. Over nieuwe muziek gesproken. In 2020 bracht Bob Dylan zijn 39^e studie album uit: Rough and rowdy ways. Het album werd heel goed ontvangen. Met Murder most foul, de laatste en langste track (Dylan’s langste song ooit; bijna 17 minuten) van dit album, scoorde Dylan opmerkelijk genoeg zijn eerste Amerikaanse nummer 1 hit. Het lied begint met de moord op president John F. Kennedy in 1963 en eindigt met een lange opsomming van door Dylan bewonderde songs en popmuzikanten. Zo is dit lied zowel een sociaal-historische beschouwing als een bloemlezing uit The Great American Songbook.
5. Dylan grossiert niet in nummer 1 hits. Je zou gezien zijn statuur denken dat dit wel zo is, maar dat is dus niet het geval. Ook in Nederland stond hij maar één keer bovenaan de hitlijsten. Niet voor één van zijn wereldberoemde songs maar voor een instrumentaal niemendalletje: WigWam. Ik schreef hier een paar jaar geleden  een blog over: http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=523 
6. Bob Dylan is geen toegankelijke artiest. Ik heb meerdere concerten van hem bijgewoond. Hij zegt geen boe of bah tegen het publiek, maar begint gewoon te spelen en houdt er op een gegeven moment mee op. Geen ‘Hello Holland’, of ‘Thank you’ kan er vanaf. Ook vertelt hij zelden iets tussen de nummers door. Hij oogt nurks en sociaal onhandig. Die wat stuntelige houding zie je bijvoorbeeld ook in deze video uit 2012 waarin hij van president Obama de Medal of Freedom award ontvangt. https://edition.cnn.com/videos/us/2016/10/13/obama-presents-bob-dylan-medal-of-freedom.cnn .
7. Een andere groot blijk van waardering: in 2016 werd aan Bob Dylan de Nobelprijs voor Literatuur toegekend. Hij kreeg deze onderscheiding voor ‘het scheppen van nieuwe vormen van poëzie in de grote Amerikaanse liedtraditie’. Geen onomstreden toekenning, want volgens critici behoort deze prijs toe aan schrijvers van een omvangrijk boeken-oeuvre en niet aan een liedjesschrijver. Dylan liet na een paar weken stilte uiteindelijk weten de prijs te accepteren. Dat deed hij niet persoonlijk, omdat hij wegens andere verplichtingen (optredens in het kader van zijn Never Ending Tour) geen kans zag om naar Stockholm af te reizen. Zangeres Patti Smith nam de honneurs voor hem waar en vertolkte bij de plechtigheid het bekende Dylan-nummer A hard rain’s a-gonna fall. Ze werd hierbij zo overvallen door zenuwen dat ze halverwege het lied stopte met zingen om vervolgens, aangemoedigd door het welwillende publiek, opnieuw in te zetten. Zie: https://www.youtube.com/watch?v=941PHEJHCwU .
8. Mijn schoonzoon is manager bij het Dylan hotel in Amsterdam. Het gebouw is gevestigd op de plek waar de eerste schouwburg van Amsterdam heeft gestaan, gebouwd door Jacob van Kampen. Er zijn nog enkele restanten van de oorspronkelijke schouwburg te zien.  Een jaar geleden besprak ik met mijn schoonzoon het idee om in 2021 ter gelegenheid van Dylan’s 80^e verjaardag een speciale avond in het Dylan hotel te organiseren. Met songs van Bob Dylan en gedichten van Dylan Thomas. Dylan-Dylan-Dylan. Helaas heeft Covid-19 roet in het eten gegooid. Misschien volgend jaar?
9. In 2015 verscheen een Nederlandse dichtbundel die geheel gewijd was aan Bob Dylan. Ter ere van het feit dat 50 jaar daarvoor het legendarische album Highway 61 revisited was uitgekomen met o.a. het nummer Like a rolling stone. Vandaar de weinig vindingrijke titel van de bundel: Als een zwerfkei. In de bundel staan bijdragen van bijna 80 Nederlandse en Vlaamse dichters die ieder op eigen wijze aangeven wat Dylan voor hen betekent. Het is een bonte verzameling van liefdesverklaringen, satirische teksten en poëtische overpeinzingen. Vrijwel zonder uitzondering met verwijzingen naar Dylan-songs. Een leuk puzzelboek voor de liefhebber: welk lied bedoelt schrijver X in regel Y? Benno Barnard vat mijn gevoel over de betekenis van Dylan treffend samen met de woorden: “je hebt zoveel stemmen: je bent een nasale eenmansmenigte van ons aller denken, protesteren, verlangen, geboren worden.”

En ten slotte nummer 10:

Vijf jaar geleden, op 24 mei 2016, werd Bob Dylan 75 jaar. Ik kan me die dag nog goed herinneren. Niet vanwege Dylan, maar omdat ik die ochtend een belangrijk telefoontje kreeg. Het was mijn zoon Lennart die me vertelde dat hij een zoon had gekregen. Groot geluk. Mijn blue eyed son was vader geworden van een blue eyed son. Morgen wordt Matthias 5 jaar!

 

 

Op de dag dat George Floyd voor het oog van de wereld bezwijkt onder knie van een politie-agent begin ik net aan een nieuw hoofdstuk van de biografie van Simone de Beauvoir. Op de middelbare school was ik dankzij het vak Frans in aanraking gekomen met het existentialisme en maakte ik kennis met het werk van Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir en Albert Camus. Ik vond hun gedachtegoed over de betekenis van het bestaan heel interessant en heb sindsdien veel boeken van en over hen gelezen. Deze nieuwe biografie, geschreven door de Britse Kate Kirkpatrick, trok mijn aandacht voor de welwillende recensies in de pers. Er valt veel over Simone de Beauvoir en deze biografie te vertellen, maar ik wil me hier beperken tot het hoofdstuk Amerikaanse dilemma’s dat ik na de tragische dood van George Floyd lees, terwijl het Black Lives Matter-protest wereldwijde vormen begint aan te nemen.

In 1947 bezoekt Simone de Beauvoir voor het eerst de Verenigde Staten om een aantal lezingen te verzorgen. Ze begint in die tijd naam te maken in Frankrijk als filosofe en schrijfster. En nu wilde men ook aan de andere kant van de Atlantische Oceaan deze rijzende ster van het existentialisme graag ontmoeten. Het verblijf in de VS dat in totaal vier maanden duurt is een aaneenschakeling van indrukwekkende ervaringen.[1] Het land dat ze kent van boeken en films is in veel opzichten zo anders dan Europa. Met haar blik en haar pen registreert zij zaken die haar opvallen en aan het denken zetten. Een onderwerp dat haar bijzonder treft is de segregatie van witte en zwarte mensen. Het is vooral het echtpaar Wright (een interraciaal stel; erg ongebruikelijk in die tijd) dat haar de ogen opent voor deze problematiek. Simone de Beauvoir komt in New York met hen in contact; het begin van een levenslange vriendschap. Ellen en Richard Wright wijzen haar op het boek An American Dilemma: the Negro Problem and Modern Democracy van de Zweedse socioloog Gunnar Myrdal.

Myrdal die net als de Beauvoir met de blik van een buitenstaander naar de VS keek, beschreef het zogenaamde ‘cumulatieve principe’ van de rassenscheiding: witte mensen hebben eeuwenlang en structureel mensen met een andere huidskleur of afkomst onderdrukt. Vervolgens wijzen zij op de slechtere prestaties van die andere mensen om hun eigen superioriteit aan te tonen. Alleen door het creëren van bewustwording kan dit principe doorbroken worden.

De Beauvoir is onder de indruk van Myrdal’s analyse en legt een verband met een belangrijk thema in haar eigen werk: de positie van de vrouw. In die tijd hebben vrouwen in Frankrijk nog maar net kiesrecht gekregen. Ook in het onderwijs en op de arbeidsmarkt komt er mondjesmaat meer ruimte voor vrouwen. Die ruimte moet bevochten worden en de voorlopers krijgen te maken met vooroordelen, denigrerende opmerkingen en tegenwerking.

De openlijke rassenscheiding in de VS en het werk van mensen als de Wrights en Myrdal sterkt de Beauvoir in het idee dat ook vrouwen eeuwenlang in een bepaalde rol en positie worden gehouden: afhankelijk van en inferieur aan mannen. Dat beeld van de vrouw is geschapen door mannen, volgens de Beauvoir. Als vrouwen zich ontwikkelen, carrière maken en zelfstandig zijn, krijgen ze al gauw te horen dat ze daardoor minder vrouwelijk zijn, terwijl bij mannen succes en mannelijkheid juist hand in hand gaan.  Volgens de biografe wilde de Beauvoir ‘voor vrouwen doen wat Myrdal had gedaan voor Afro-Amerikanen… en laten zien hoe racisme en seksisme geworteld zijn in de toevallige omstandigheden van de cultuur‘ (p.259).

Dat doet de Beauvoir door in 1949, twee jaar na haar grote Amerikaanse roadtrip, haar beroemde boek De Tweede Sekse te publiceren. Dit boek wordt de ‘bijbel’ voor de naoorlogse feministische beweging.

Dit alles speelt in de tweede helft van de jaren ‘40. Grote ideeën worden in die tijd nog gedeeld in boeken en via tijdschriften. Met vaak een beperkt bereik. De burgerrechtenbeweging in Amerika moet nog op gang komen. Rosa Parks en Martin Luther King zijn nog onbekende namen. Pas in de jaren ’60 krijgt deze beweging momentum. De beroemde ‘I have a dream’ speech wordt dankzij de komst van de televisie een wereldberoemd statement.

Ook de vrouwenbeweging bestaat in de jaren ’40 nog niet. In Nederland zijn Anja Meulenbelt en Joke Smit zijn nog onbekende namen. Dolle Mina moet nog uitgevonden worden. Ook hier zal het nog enkele decennia duren voordat een breder publiek via de krant en de televisie kennismaakt met gevleugelde teksten als ‘baas in eigen buik’ en ‘er is een land waar vrouwen willen wonen’.[2]

En nu is het 2020. Ruim zeventig jaar na Myrdal, Wright en La Deuxième Sexe. En ruim 50 jaar na Martin Luther King en Joke Smit. Nog steeds worden wereldwijd vrouwen en mensen met een bepaalde huidskleur of etnische achtergrond als tweederangs burgers gezien, gediscrimineerd, aangevallen. Het zijn patronen die niet beperkt blijven tot bepaalde landen of groepen. Seksisme en racisme komen overal voor. En beide vormen van ongelijkheid en onderdrukking blijken diepgeworteld en moeilijk uit te roeien. Dat is soms om moedeloos van te worden. Maar aan de andere kant leven we nu in een tijdperk waarin ieder individu kan filmen, appen en delen. Wat er nu in achterkamertjes en op straat gebeurt kan door iedereen vastgelegd en verspreid worden. Zonder social media zouden #MeToo en BlackLivesMatter niet zo’n grote vlucht hebben genomen.

Dit alles brengt ons weer een stap verder bij het blootleggen en ontmantelen van patronen en praktijken van discriminatie en onderdrukking. Patronen die Simone de Beauvoir en anderen ons lang geleden hebben helpen herkennen.

 

 

[1] Het is tijdens deze reis dat ze Nelson Algren leert kennen, de Amerikaanse auteur met wie ze een gecompliceerde, langdurende lange-afstandsrelatie begint. Op zich biedt hun verhouding ook meer dan genoeg stof om een blog over te schrijven. Misschien doe ik dat later nog eens. Een interessant weetje is dat Algren’s boek A walk on the wild side de inspiratie vormde voor de beroemde song van Lou Reed.

[2]  Voor de volledige tekst met een toelichting, zie : https://www.dbnl.org/tekst/kool007eris01_01/kool007eris01_01_0031.php

Ik woon sinds een half jaar in Zeist en heb me voorgenomen af en toe een blog over mijn nieuwe woonplaats te schrijven. Mijn eerste Zeist-verhaal handelde over Karin Bloemen.[1] Nu is het de beurt aan Hendrik Marsman, de bekende Zeister dichter. Ik kende meerdere gedichten van hem , maar zijn levensloop was mij vrijwel onbekend. Tot ik me voor dit blog in zijn leven en werk ging verdiepen. En ik bij mijn broer op bezoek ging.

 

Een half jaar geleden kreeg ik van mijn oudste broer een rijmprent die ooit van onze vader is geweest. Mijn broer hield grote schoonmaak met het oog op de verkoop van zijn huis en hij wilde van een aantal spullen af. Deze prent moest natuurlijk in de familie blijven en gezien mijn belangstelling voor poëzie kreeg ik hem aangeboden. Het is een prent met het beroemde gedicht Herinnering aan Holland van Hendrik Marsman. Marsman is een geboren Zeistenaar en dat maakte me extra enthousiast. Ik stond namelijk op het punt om te gaan verhuizen naar Zeist. Ik pakte de rijmprent goed in en enkele maanden geleden kwam hij weer tevoorschijn bij het uitpakken van de laatste verhuisdozen. Mijn vrouw en ik gaven de prent een mooi plekje in ons nieuwe huis. Marsman was terug in Zeist.

Marsman, leven en werk

Hendrik Marsman wordt in 1899 in Zeist geboren. Zijn vader heeft een boek- en kunsthandel in de 2^e Dorpsstraat, zijn moeder is onderwijzeres. Marsman (roepnaam: Hennie) bezoekt de lagere school van de Evangelische Broedergemeente (de Hernhutter gemeenschap) vlakbij Slot Zeist. Een andere leerling van die school is Arthur Lehning, met wie Marsman later goed bevriend zal raken.

Marsman is niet onverdeeld positief over zijn geboorteplaats. De opgroeiende Hennie krijgt het al gauw benauwd in het burgerlijke, bezadigde Zeist:

 “Mijn dorp, ik ben u dorre tucht

en d’ onoprechtheid van uw vale straten

 in wrok, in langverzuurden wrok ontvlucht…”.

 

Zo hoort dat ook bij een jonge kunstenaar. Die wil groots en meeslepend leven, zoals Marsman het zelf beschrijft in de eerste regels van zijn beroemde gedicht ‘De grijsaard en de jongeling’. Scheppen is voor de jonge Marsman van levensbelang. Hij trekt de aandacht met zijn vitalistische gedichten en wordt al snel gezien als de aanvoerder van een nieuwe generatie dichters.

Als er één woord is dat het leven en werken van Hendrik Marsman typeert is het wat mij betreft het woord ‘worsteling’. Marsman zoekt met vallen en opstaan zijn plaats en weg in de wereld. En die wereld is compleet op z’n kop gezet. Europa ligt in puin na de verwoestende Eerste Wereldoorlog. Marsman vreest de ondergang van de Europese beschaving en zoekt naar een uitweg voor zijn eigen scheppingsdrang. Hij wordt heen en weer geslingerd tussen de twee polen van culturele ondergang en creatieve dadendrang. Net als veel intellectuele tijdgenoten hoopt hij houvast te vinden bij een groot verhaal, een ‘bezield’ verband.

“ik sta alleen, geen God of maatschappij

Die mijn bestaan betrekt in een bezield verband”

Marsman is wat dat betreft echt een kind van het interbellum. Alles gonst en gist. Communisten, fascisten, anarchisten en kosmopolieten roeren zich. In zijn jonge jaren is Marsman gecharmeerd van het fascisme en later zal hij interesse tonen voor het rooms-katholicisme. (Als je over die jaren leest denk je dat Thierry Baudet zich uitstekend thuis zou hebben gevoeld in die tijd).

In zijn werk als dichter, redacteur en vertaler klinken de worsteling en de zoektocht van Marsman door. Dat levert paradoxale beelden op. Hij wil het leven ten volle vieren, maar weet zich ook belast en geremd door christelijke noties als zonde en schuld en door de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog. Hij wil in internationale artistieke kringen verkeren, maar kiest ook voor een degelijke baan als advocaat en voor een huwelijk met Rien Barendregt waarin hij zich flink laat bemoederen. Hij kent periodes van genialiteit en scheppingsdrift, maar ook van vertwijfeling en faalangst.

Halverwege de jaren ’30 lijkt Marsman meer rust en balans te vinden. In 1936 nemen Marsman en zijn vrouw het besluit om Nederland te verlaten. Zij hebben in de jaren daarvoor al een paar reizen door Zuid-Europa en Noord-Afrika gemaakt. Marsman wordt positief getroffen door de vele overblijfselen van de klassieke (Griekse) cultuur, het alomtegenwoordige christendom en het mediterrane leven. Hij voelt zich bevrijd.

“hij rees op en dacht aan de zee

Zijn gang had de veerkracht hervonden

Die hem voortdreef naar zuidlijker stranden”

 

Ongetwijfeld zal ook zijn gezondheid een rol hebben gespeeld. Hij kampt van jongst af aan met longkwalen; het zuidelijke klimaat zal hem goed hebben gedaan. Juist door zijn lange verblijven in het buitenland ontstaat er bij Marsman een hernieuwde waardering voor het typische Nederlandse landschap. Nu hij steeds meer afstand neemt van Nederland, is er kennelijk ruimte om ook zijn liefde voor z’n geboorteland onder woorden te brengen. Tijdens een verblijf in Frankrijk schrijft hij het gedicht dat in 2000 werd gekozen tot gedicht van de eeuw: Herinnering aan Holland.

“Denkend aan Holland

zie ik breede rivieren

traag door oneindig

laagland gaan,

rijen ondenkbaar

ijle populieren

als hooge pluimen

aan den einder staan…..”

 

 

Na een serie buitenlandse reizen volgt in 1936 het definitieve vertrek uit Nederland. Het echtpaar Marsman gaat op diverse locaties in Zwitserland en Frankrijk wonen. Het is een bewuste keuze die samenvalt met het besluit om zijn Verzameld Werk te gaan samenstellen. Misschien wat merkwaardig voor iemand die nog geen 40 jaar is, maar Marsman wil de balans opmaken en ruimte creëren om nieuwe wegen in te slaan: ‘…dat ik een eerste tijdperk achter mij heb, dat gevoel bezielt me met volledige zekerheid…’.

In 1939, als de oorlogsdreiging vanuit Duitsland overal voelbaar is, is Marsman druk aan de slag met een nieuwe bundel die de titel Tempel en Kruis zal krijgen. Hij zit in een creatieve flow. Hij verwoordt met deze nieuwe teksten zijn visie op de manier waarop de westerse beschaving zou moeten overleven. Hij zoekt naar een combinatie van christelijke waarden en hellenistische cultuur. Als aanhanger van Nietzsche wil Marsman afrekenen met het schuld- en zondebesef van het christendom en daarvoor in de plaats ruimte bieden aan de positieve, instinctieve levenskracht van de Griekse oudheid.

“…en in zijn hart
antieke vrede
was gedaald.”

Kort na publicatie vallen de nazi’s hun buurlanden binnen. Het echtpaar Marsman slaat op de vlucht en weet in Bordeaux een plek op een schip te bemachtigen dat hen naar Engeland zal brengen. Het schip gaat in de nacht door een explosie ten onder. Jarenlang dacht men dat de ramp werd veroorzaakt door een Duitse torpedo, maar uit later onderzoek bleek daarvoor geen bewijs te vinden. Marsman komt bij deze scheepsramp om. Hij is de derde grote Nederlandse schrijver die in de meidagen van 1940 overlijdt. Zijn goede vrienden Menno ter Braak (zelfmoord) en Eddy du Perron (hartaanval) gaan hem een paar weken voor. Rien Barendregt en de kapitein zijn de enigen die de ramp overleven. Rien zal later een naaste medewerkster worden van Koningin Wilhelmina in Londen.

 

Terug naar Zeist

Nieuwsgierig geworden naar zijn geboortehuis heb ik onlangs de 2^e Dorpsstraat bezocht. Marsman werd geboren op nummer 48 en verhuisde als 6-jarige naar nummer 34. Op dat adres tref ik naast de voordeur een bescheiden, slecht leesbare plaquette aan.

De tekst wordt half aan het gezicht onttrokken door een witte brievenbus die erboven is opgehangen. Misschien wel tekenend voor de haat-liefde verhouding die Marsman met Zeist heeft gehad. Je zou toch verwachten dat de gemeente Zeist deze ‘grote zoon’ wat meer eer zou aandoen.

(intermezzo 1 maart 2021: inmiddels heeft de gemeente Zeist een passend nieuwe plaquette op dit pand aangebracht; zou men mijn blog hebben gelezen?)

 

Bij mij thuis komt Marsman er minder bekaaid van af. Hij krijgt een mooi plekje in de gang. Als ik met hamer en spijker aan de slag ga, valt het me op dat er nog iets op de achterkant staat.

Dat was me niet eerder opgevallen. Er staat een gedrukte tekst onderaan met de handtekening van mijn vader erboven. De tekst geeft aan dat de is prent gedrukt in 1944 bij een drukkerij die clandestiene uitgaven verzorgde. Op internet vind ik een bron die deze publicatie beschrijft.[2] Het was dus eigenlijk een verzetsprent. Een prent om de mensen tijdens de oorlog een hart onder de riem te steken. Het a-typische heimwee-gedicht van Marsman die niet langer in Nederland wilde leven, is dus postuum in de oorlog gebruikt als een tekst om de vaderlandse moed erin te houden. En mijn vader, die in 1944 ondergedoken zat, had kennelijk een van de 100 gedrukte exemplaren weten te bemachtigen. Hij zal het gedicht ongetwijfeld uit zijn hoofd hebben geleerd in dat laatste oorlogsjaar. En nu, 76 jaar later, hangt de prent bij mij in Zeist. Een wonderbaarlijk gegeven dat goed past bij het wonderbaarlijke leven van Hendrik Marsman. En ook bij het leven van mijn vader. Wat mij betreft is de cirkel in dubbel opzicht rond. Dat geeft een enorm goed gevoel.

 

 

Ik heb voor het schrijven van dit blog dankbaar gebruik gemaakt van de volgende bronnen:

Barnard, Benno (2006). Dichters van het avondland. Amsterdam/Antwerpen: Atlas.

Goedegebuure, Jaap (1999). Zee, Berg, rivier. Het leven van H. Marsman. Amsterdam: Arbeiderspers.

Goedegebuure, Jaap. (2019). Groots en meeslepend. Een keuze uit de gedichten. Nijmegen: Vanthilt.

Lam, Anton B. (1966). De laatste actie is aan de gang. Thema’s in de poëzie van H. Marsman. Ad Fontes, jaargang 13, nr. 7, pp. 147-163. Assen: Born.

 

 

Een greep uit zijn gedichten

 

Phoenix

Vlam in mij, laai weer op;

hart in mij, heb geduld,

verdubbel het vertrouwen –

vogel in mij, laat zich opnieuw ontvouwen

de vleugelen, de nu nog moede en grauwe;

en laat den moed en uwe vaart niet zakken

het nest is goed, maar het heelal is ruimer

 

 

 

Heimwee

De tijden zijn zwart.
wij zijn eeuwen en eeuwen te laat geboren.
in een mantel gehuld, door een
engel op weerlichten doortocht verloren,
en door het onuitroeibaar heimwee vervuld
den Koning te zien voor Wien ik had willen strijden,
schrijd ik naar den Dood –
en die een krijgsman had willen zijn
in de hartstochtelijkste aller tijden,
moet nu in late verwilderde woorden gewagen
van eeuwen, die versomberden tot verhalen
– duister en vurig – van Kruistochten
en Kathedralen. –

 

 

Herinnering aan Holland

Denkend aan Holland

zie ik breede rivieren

traag door oneindig

laagland gaan,

rijen ondenkbaar

ijle populieren

als hooge pluimen

aan den einder staan;

en in de geweldige

ruimte verzonken

de boerderijen

verspreid door het land,

boomgroepen, dorpen,

geknotte torens,

kerken en olmen

in een grootsch verband.

De lucht hangt er laag

en de zon wordt er langzaam

in grijze veelkleurige

dampen gesmoord,

en in alle gewesten

wordt de stem van het water

met zijn eeuwige rampen

gevreesd en gehoord.

 

 

‘Paradise regained’

De zon en de zee springen bliksemend open:
waaiers van vuur en zij;
langs blauwe bergen van den morgen
scheert de wind als een antilope
voorbij.

 

zwervende tussen fonteinen van licht
en langs de stralende pleinen van ’t water
voer ik een blonde vrouw aan mijn zij,
die zorgloos zingt langs het eeuwige water

 

een held’re, verruk-lijk-meeslepende wijs:

 

‘Het schip van de wind ligt gereed voor de reis,
de zon en de maan zijn sneeuwwitte rozen,
de morgen en nacht twee blauwe matrozen –
wij gaan terug naar ’t Paradijs’.

 

 

XLVIII

– De hemel is leeg,

de oneindigheid bloedt.

in het nachtlijk gewelf

niets dan sintels en roet;

 

en de transen gescheurd

van den brandenden schreeuw

en de sneeuw weer besmeurd

met het bloed dezer eeuw.

 

– alle duister en gloed

van ’t beroofd firmament

wordt een brandend ferment

in het menschelijk bloed.

 

zie, de aarde is rood

van den tragischen wijn;

’t paradijs een woestijn,

maar het schepsel wordt groot.

 

 

 

L

 

De zon hing laag.
tussen de witte muren
verbloedde goud en zwart
het avondrood.
hij, van zijn hoog terras,
volgde de lange strepen,
het vluchtig zog
van nooit geziene
nooit gedroomde schepen
door het gemarmerd
zilver van de zee.

de huiveringen
van ’t geschubd metaal,
door ’t stijgend maanlicht
rimpelend beschenen,
waren die nacht op zee
het enig teken,
dat twintig eeuwen
ademloos verstreken
en in zijn hart
antieke vrede
was gedaald.

[1] Zie: http://phaestus.nl/phaestus.nl/?p=2052

[2] Zie https://www.dbnl.org/tekst/lewi001clan01_01/lewi001clan01_01_0023.php