Oekraïne en het Verenigd Koninkrijk liggen ver van elkaar verwijderd, maar hun huidige situatie vertoont opmerkelijke parallellen en een duidelijk verschil.

In geen enkel werelddeel wordt de landkaart zo vaak veranderd als in Europa.[1] Juist in het ‘oude’ continent blijken de grenzen van de landen niet stevig verankerd. Je zou juist verwachten dat bijvoorbeeld in Afrika, met al z’n willekeurige, langs koloniale linialen getrokken grenzen, het wijzigen van grenzen schering en inslag zou zijn. Maar met uitzondering van Eritrea en Zuid-Sudan heeft dat continent in grote lijnen zijn indeling behouden. Zo niet dus Europa. De afgelopen decennia zorgde de desintegratie van de Sovjet-Unie voor de komst van diverse nieuwe, onafhankelijke staten langs de grenzen van de Russische federatie. Ook werd Tsjecho-Slowakije gesplitst, terwijl Duitsland juist werd herenigd. En in de jaren ’90 viel Joegoslavië uiteen. Zo groeit het ledental van de NAVO en de EU en wordt het drukker op het Eurosongfestival en in de voorronden van het EK Voetbal. Het meest recente gerommel aan landsgrenzen vindt momenteel plaats aan de uiterste oost- en westkant van ons continent. In Oekraïne is de Krim nu Russisch grondgebied en probeert president Porosjenko de opstandelingen in het oosten te paaien met meer zelfbestuur. Je mag verwachten dat Oost-Oekraïne in de toekomst een zelfstandige status krijgt en een stevige band met Moskou, terwijl West-Oekraïne zich richt op de vrienden in Brussel. Hoe zit dat met de UK? Cameron worstelt zichtbaar met het referendum dat vandaag in Schotland wordt gehouden. Het uiteenvallen van het Verenigd Koninkrijk dreigt. Net als Porosjenko probeert Cameron de Schotten te paaien met beloftes over meer zelfbestuur. Een typisch geval van too little, too late. Morgenochtend (19 september) weten we meer! Opmerkelijk (en ironisch) is verder dat Cameron zelf twee jaar geleden de Britten een referendum in het vooruitzicht heeft gesteld over het Britse lidmaatschap van de EU. In tegenstelling tot de achterban van Porosjenko is Cameron’s Conservative Party niet gecharmeerd van Brussel. Het aardige is dat Cameron hetzelfde wapen wil hanteren tegenover de EU waarmee hij nu wordt bedreigd door de Schotten. En je kunt voorspellen dat de argumenten die de Britse NO-stemmers straks tegen de EU zullen uiten van hetzelfde kaliber zijn als de  argumenten die  de YES-stemmers in Schotland vandaag gebruiken. “We nemen ons lot in eigen hand”, etc.etc. Als de Schotten vandaag in meerderheid Ja zeggen, zal dit andere gebieden in Europa inspireren om ook meer autonomie of zelfs volledige onafhankelijkheid op te eisen. Kennelijk is de strijd in Europa in deze tijd niet meer een expansief gevecht dat gericht is op gebiedsuitbreiding en imperium-vorming (al moet je Poetin wel in de gaten houden), maar een streven naar terugtrekking op en afbakening van eigen grond. Het botte referendum-instrument (waar veel op af is te dingen) is daarbij natuurlijk te verkiezen boven gewapende strijd. De vraag is wel of de vraag ‘wie we zijn’ en ‘waar we bijhoren’ met het afbakenen van landsgrenzen te beantwoorden is.

[1] Lees vandaag ook de interessante column van Bert Wagendorp in De Volkskrant over Freddy Heineken en zijn idee om een nieuwe Europese landkaart te maken met 75 gelijkwaardige gebieden (Eurotopia).

 “Wat mij betreft is het hoofdantwoord: de EU moet verstandig verder”

In deze serie zijn vijf manieren van kijken naar de EU gepresenteerd: geografisch (over grenzen en buren), historisch (over oorlog en vrede), economisch (over markt en munt), cultureel (over eenheid en verscheidenheid) en politiek (over burgers en Brussel). Nu, aan de vooravond van de verkiezingen voor het Europees Parlement, is het tijd voor een slotakkoord, een nabeschouwing en een blik vooruit. En sorry, lezer, je krijgt geen stem-advies: het invullen van het vakje op je stembiljet is aan jou (al geeft deze serie blogs wel een bepaalde richting aan). In deze epiloog een aantal punten die rond deze EP-verkiezingen opvallen en/of het overwegen waard zijn

1. We zijn wakker

Nederland heeft de Europese Unie ontdekt. Na 60 jaar lidmaatschap van de EU en haar voorgangers is het debat over Europese samenwerking eindelijk volop losgebarsten. Uit mijn promotie-onderzoek[1] blijkt dat Nederland op dat gebied lang achter heeft gelopen bij de ons omringende landen. Bij onze buren kan de EU al jarenlang rekenen op meer politiek debat en meer media-aandacht. Decennialang was Europese samenwerking een non-issue voor politici, pers en publieke opinie in Nederland. Maar gelukkig zijn we hard bezig die achterstand in te lopen. Politici en burgers worden gedwongen tot een duidelijke positiebepaling. En de EU krijgt volop media-aandacht. Dat is grote winst, want het project van Europese integratie is te bepalend en invloedrijk om te negeren.

2. We weten er niet zo veel van

De meeste mensen geven toe eigenlijk niet zoveel van de EU te weten. En dat is niet verwonderlijk. Wat decennia in de politiek, de media en het onderwijs onderbelicht is gebleven, kan niet in korte tijd volledig doorgrond worden. En daarbij is de EU ook een gecompliceerd en lastig onderwerp. Jan Tromp heeft namens De Volkskrant maandenlang in Brussel rondgelopen in een poging het Europese bedrijf te te leren kennen. En regelmatig moest hij verzuchten dat hij het ook niet allemaal begreep. Ook ingewijden (ministers, lobbyisten, leden van het EP, ambtenaren van de Europese Commissie) hoor je van tijd tot tijd toegeven dat zij ook niet precies weten hoe alles werkt. Daarom is het belangrijk om in het EU-debat (en in en om het stemhokje) vooral de hoofdlijnen en de uitgangspunten in de gaten te houden en niet te focussen op technische details en juridische fijnslijperij.

3. Geen Ja, geen Nee

Wie weinig zicht en greep heeft op wat er in Brussel gebeurt, kan zich laten verleiden door eenvoudige zwart-wit denkschema’s. En helaas krijgen we die volop aangereikt. Je kunt zelfs zeggen dat het Nederlandse EU-debat momenteel is geframed in termen van Ja of Nee. Dat is een  schaduwkant van de op zich verheugende toegenomen aandacht voor de EU. De kiem voor dit Ja-Nee denken in Nederland  is gelegd ten tijde van het referendum over het grondwettelijke verdrag van de EU in 2005. Dat referendum was een paardenmiddel waarbij een gecompliceerde verdragstekst tot een zwart-wit zaak werd gereduceerd.[2] De afgelopen jaren is het vooral de PVV van Geert Wilders die het Ja-Nee denken op scherp heeft gezet. Ere wie ere toekomt. Ook andere politieke partijen en de media nemen dit ogenschijnlijk heldere VOOR-TEGEN format over. Maar het is nogal onzinnig om het complexe, rijkgeschakeerde proces van Europese samenwerking te vatten in een simpel zwart-wit denkschema. Als we Ja tegen Europa zeggen, waar zeggen we dan Ja tegen? Hetzelfde geldt voor de kreet Minder Europa. Wat moet er dan minder? Ja-Nee of Meer-Minder is niet genoeg. Het mist nuance. Het mist invulling. De vijf perspectieven uit deze serie blogs geven aan dat het niet zo eenvoudig is en dat onze positie-bepaling meer afgewogen moet zijn.

4. Paradoxen

Wie probeert om tot een genuanceerde afweging te komen, stuit soms op bizarre paradoxen, vreemde bed-partners en onlogische logica.  Een paar voorbeelden:

–          In Nederland zijn GroenLinks en VNO-NCW niet bepaald natuurlijke partners. Maar hun houding ten opzichte van de EU is even positief

–          Ook de SP en de SGP zijn geen natuurlijke bondgenoten, maar op hun verliezingsposters staat (zij het in verschillende volgorde) dezelfde kreet: Samenwerking JA, Superstaat NEE

–          Het komt regelmatig voor dat het stemgedrag van Tweede Kamer-leden haaks staat op het stemgedrag van hun partijgenoten in het Europees Parlement

–          Regeringspartij VVD en oppositiepartij D66 zitten in het Europees Parlement in dezelfde liberale fractie

–          De PVV wil niets van Europese samenwerking weten, maar gaat juist een verbond aan met andere rechts-populistische partijen in Europa om samen een vuist te kunnen maken

–          Bij de Europese verkiezingen stemmen de Nederlanders en de Britten op donderdag. De Ieren op vrijdag. In Malta, Litouwen en Slowakije gaat men zaterdag stemmen en in de rest van de EU op zondag. Om elkaar niet te beïnvloeden worden de nationale uitslagen pas vanaf zondagavond bekend gemaakt

–          Om de euro-crisis te lijf te gaan, worden meer bindende Europese afspraken gemaakt. Dat klinkt als iemand die zijn lening niet kan betalen en daarom nog meer geld gaat lenen; of als iemand die in een vlek wrijft en hem daarmee nog groter maakt

5. Wat valt er te kiezen: de hoofdlijnen

Het zou goed zijn als het in de verkiezingsstrijd om fundamentele keuzes gaat. In de kern gaat het Europese project namelijk niet om de vraag of begrotingstekorten een procentje meer of minder mogen bedragen. En ook niet om krappere of royalere visquota. Zelfs het berekenen van eventuele kosten van de euro of baten van Europese samenwerking gaan voorbij aan de essentie. Het wezen van Europese samenwerking is de vraag hoe Europese staten en burgers zich tot elkaar willen verhouden. Die vraag heeft een geografische, historische, economische, culturele en politieke laag. Die vraag is niet met Ja of Nee te beantwoorden. Als we die vraag ontleden, komen we op drie sub-vragen uit:

–          Met wie willen we samenwerken (kwantitatief)

–          Op welke terreinen willen we samenwerken (kwalitatief)

–          Tot op welke hoogte willen we samenwerken (institutioneel)

Wie terugkijkt naar de afgelopen 10-15 jaar ziet dat de EU zich op deze drie thema’s fors heeft ontwikkeld: van 15 naar 28 lidstaten; een groeiend aantal beleidsterreinen met de Euro als centraal symbool; een toenemende overdracht van bevoegdheden van de lidstaten naar Brussel. De EU heeft in het nieuwe millennium dus niet op één thema ingezet (alleen uitbreiding, of alleen intensievere samenwerking), maar op alledrie. Dat heeft veel van alle betrokken partijen gevergd.  En zolang het goed ging, ging het goed. Maar juist door de euro-crisis is ook de schaduwzijde blootgelegd.  Die groeistuipen zijn niet aan de Europese burger voorbij gegaan. Hij ziet Poolse en Bulgaarse nummerborden in de straat, heeft euro’s in zijn portemonnee en ziet dat werkgelegenheid en pensioenen onder druk zijn komen te staan. Hij heeft kritische vragen en wil duidelijke antwoorden.

Wat mij betreft is het hoofdantwoord: de EU moet verstandig verder. Na de groeistuipen past een periode van consolidatie en versterking. Geen grote nieuwe stappen, geen controversiële avonturen. De EU en de Europese burger moeten op adem komen, orde op zaken stellen. Niet door stil te zitten, of achteruit te lopen, maar (nogmaals) door prudent verder te gaan. Die lijn geeft ook richting aan de beantwoording van de drie sub-vragen:

De eerste sub-vraag gaat over verdere uitbreiding van het aantal lidstaten. De EU zal geen moeite hebben om in de toekomst relatief kleine lidstaten (Servië, IJsland) toe te laten, hoewel elke uitbreiding leidt tot nieuwe deelnemers aan de onderhandelingstafels, andere machtverhoudingen en bijgestelde spelregels. De echte dilemma’s worden gevormd door grensgevallen als Turkije en Oekraïne. Los van de vraag of deze landen zelf zouden willen toetreden, is het momenteel niet verstandig om als EU toetreding van deze landen na te streven. Met de vijf perspectieven van deze serie blogs als criteria is het duidelijk dat er op meerdere vlakken grote verschillen en spanningen zijn. Niet doen dus.

De EU heeft zich bewezen op het gebied van de interne markt en het onderlinge vrije verkeer. Er zijn weinigen die de vergaande samenwerking op dit gebied zouden willen beëindigen. Dit geldt ook voor samenwerking op uiteenlopende gebieden als milieu, energie, consumentenzaken, telecom. Allemaal zaken die grensoverschrijdend zijn en effectiever door samenwerking met buurlanden aangepakt kunnen worden. De EU zou zelfs punten kunnen scoren door successen op dit terrein beter uit te venten (geen gedoe bij de grens, lagere telefoontarieven). Aan de andere kant zou Brussel moeten inzien dat zoiets praktisch als het invoeren van tol op snelwegen door individuele lidstaten juist tegen de geest van de EU en de logica van de Europese automobilist indruist. Ook is de hoge werkloosheid in de EU een groot punt van zorg. De interne markt zou ook een bijdrage moeten leveren aan de werkgelegenheid. Waar dat niet lukt, neemt de verworvenheid van economische samenwerking af.

De EU is geen land en de lidstaten moeten niet streven naar de vorming van een Verenigde Staten van Europa. Daar leent Europa zich niet voor en dat is ook niet nodig. Sterker nog, dat levert veel weerstand op.  De EU heeft bewezen dat lidstaten effectief kunnen samenwerken, waarbij het soms handig is om een deel van de nationale bevoegdheden over te hevelen naar Brussel. De stelregel is simpel: daar waar de samenwerking daadwerkelijk een meerwaarde heeft, kunnen nationale regeringen en parlementen besluiten ook meer macht over te dragen. Daar waar Europese samenwerking niet voor de hand ligt of niet noodzakelijk geïntegreerd hoeft te geschieden, houden de lidstaten de bevoegdheden meer in eigen hand.

Kortom

Waar de EU zich bewijst en waar de EU relevant is, kan het een stapje steviger of verder. Waar de EU zich niet bewijst of geen toegevoegde waarde heeft, moet Europese samenwerking worden heroverwogen of teruggedraaid. Politieke partijen zouden zich vooral daarover moeten uitspreken. Daarbij moeten ze de feiten laten spreken en de stereotypen en de zwart-wit schema’s achter zich laten. We zijn ons in Nederland gaan realiseren dat de EU van invloed is, maar we moeten ook beseffen dat wij (als land, als provincie, als burgers) daarin een rol spelen. We zijn daar zelf bij, en we kunnen daar ook zelf (een beetje) over meepraten en meebeslissen. Op 22 mei, maar ook als er weer verkiezingen voor de Tweede Kamer zijn, of zelfs voor de Provinciale Staten.

[1] Impressions of European Integration (Vrije Universiteit, 2012)

[2] Later zal ik nog een apart blog schrijven over het fenomeen referendum in de Europese context, met als titel: ‘De EU leent zich niet voor referenda’.

“Het EP is een klein duimpje dat langzaam aan kracht wint, maar geen stevige vuist kan vormen om op tafel te slaan. Maar eigenlijk kan dat ook niet, omdat er in Straatsburg geen tafel staat om op te slaan”

   >>>> over burgers en Brussel >>>>

Op bushokjes hangen posters die me oproepen om te gaan stemmen voor het Europees Parlement. Verschillende posters laten me uiteenlopende Europeanen zien: een student, een designer, een landbouwer. De leus: “Op 22 mei kiest Ricardo (of Trish, of Jens) wie Europa leidt, en u?” Om meerdere redenen deugt deze poster niet. De eerste –flauwe- reden is dat de meeste Europeanen niet op donderdag 22 mei, maar pas op zondag 25 mei gaan stemmen. Nederland houdt niet van verkiezingen op zondag, dus wijken wij af. Dat betekent dat we ook pas op zondagavond 25 mei de uitslag van ons land kunnen verwachten. De tweede reden is dat wij niet stemmen voor Europa, maar voor het Europees Parlement als onderdeel van de EU. Europa is meer dan de EU. Zie mijn eerdere blog in deze serie over Geografie (buren en grenzen). Mijn belangrijkste klacht is dat wij, de Henken en Ingrids van Europa, niet kiezen wie Europa (of de EU) leidt, maar dat wij de volkvertegenwoordigers kiezen die vanuit Brussel en Straatsburg een beetje mogen meepraten en bijbuigen. De leiders, dat zijn toch vooral de ministers en de regeringsleiders, kunnen we veel effectiever aanspreken en ter verantwoording roepen via de nationale parlementen, dan via het Europees Parlement. En daarmee hebben we meteen de kern van dit vijfde perspectief te pakken: hoe zit het met het democratische gehalte van de EU en wat is nu precies de verhouding tussen burgers en Brussel?

We weten het niet zo goed…

Laten we bij het begin beginnen. Als er verkiezingen zijn, sta je voor twee keuzes: ga ik stemmen en zo ja, op wie/op welke partij ga ik dan stemmen? Dat geldt ook voor de verkiezing voor het Europees Parlement op 22/25 mei a.s. Voor veel mensen zijn deze twee keuzes als het om Europa gaat des te moeilijker te maken: de EU is een soort ver-van-mijn-bed-show en weinigen hebben een goed beeld van wat er in Brussel en Straatsburg (hier vergadert en stemt het EP een week per maand) gebeurt. En bovendien: we kennen de kandidaat Europarlementariërs nauwelijks van naam, laat staan dat we weten wat ze in Europa willen bereiken. Niet erg aantrekkelijk en uitdagend om daarvoor naar de stembus te gaan! Uit opiniepeilingen blijkt dat vooral partijen met een uitgesproken EU-profiel (sterk ’voor’ of ‘tegen’) het goed doen bij de respondenten.

Getallen en stemmen

In het nieuwe Europese Parlement (EP) is plaats voor 26 Nederlandse leden op een totaal van 750. Deze getallen laten zien dat de Nederlandse inbreng in het EP beperkt is. Het betekent ook dat alleen de grotere Nederlandse  partijen kans maken op meer dan 1 zetel. Ter vergelijking: in de Tweede Kamer zitten 150 volksvertegenwoordigers, dus in Den Haag is de kans dat ook kleine partijen een plekje krijgen veel groter.

Om toch invloed uit te kunnen oefenen zitten de Nederlandse europarlementariërs in politieke groepen of fracties. Zo maken de PvdA-ers deel uit van de PES (sociaal-democraten) en de CDA-ers van de Europese Volkspartij (christen-democraten en conservatieven). Daarnaast is er ook nog een groene fractie, een liberale etc. Deze ordening brengt op zich al bijzondere combinaties met zich mee. Zo zitten de CDA-ers samen met de Italiaanse opvolgers van Berlusconi in één groep, hokken D66 en de VVD in dezelfde liberale fractie en opereert de SP in een groep waarin ook communisten zijn vertegenwoordigd. Deze Europese blokvorming is de voornaamste reden waarom Geert Wilders nu aan het flirten is met Marine le Pen en Flip de Winter. Als losse nationale partij tel je niet mee in het EP. Alleen als Europese fractie heb je een vinger in de pap. Uit onderzoek (www.votewatch.eu) blijkt dat Europarlementariërs tijdens stemmingen vooral de fractie-lijn volgen. Nederlandse EP-leden vormen dus niet een gezamenlijk Nederlands blok, maar stemmen in Europa verdeeld, net als in Den Haag: ze volgen hun  politieke kleur.

Verkiezingen leiden niet to een nieuw bestuur

Een groot verschil tussen deze verkiezingen en die voor bijvoorbeeld de gemeenteraad, de provincie of de Tweede Kamer is dat in het geval van EU de verkiezing niet leidt tot een daaruit volgende samenstelling van een nieuw bestuur. Bij Nederlandse verkiezingen, op elk niveau,  kiezen we vertegenwoordigers die op lijsten van politieke partijen staan. Daarna gaan die partijen kijken welke partijen samen een meerderheid kunnen vormen op basis waarvan een college van Burgemeester en Wethouders (gemeente), Gedeputeerde Staten (provincie) of Regering (nationaal) samengesteld kan worden. Hoe meer mensen bij Tweede Kamer verkiezingen op VVD stemmen, des te groter de kans dat deze partij ook in de regering komt. In Europa werkt dat niet zo. De EU heeft namelijk geen regering! Er zijn dus ook geen regeringspartijen of oppositie-partijen in het Europees Parlement. Hoe meer Nederlanders op 22 mei op het CDA stemmen, des te meer CDA-ers in het Europees Parlement komen en dat is weer een zetje in de rug van de Europese Volkspartij, maar daarmee houdt het op. De Europese instelling die een beetje in de buurt komt van een regering/bestuur is de Europese Commissie. Iedere lidstaat levert één commissaris die zich met één beleidsterrein bezig houdt. Voor Nederland zit Neelie Kroes (nog even) in de Commissie op de post Digitale Agenda. De keuze voor mevrouw Kroes stond destijds geheel los van de uitslag van de EP-verkiezing, maar had meer te maken met het verdelen van interessante banen tussen de grote politieke partijen in Nederland. Nieuw in 2014 is de afspraak dat de grootste fractie binnen het EP na de verkiezingen de kandidaat-voorzitter voor de Eurpese Commissie mag voordragen. We hebben de afgelopen weken daarom (vooral in buitenalndse media) een nieuw fenomeen gezien: een debat tussen de Spitzenkandidaten van de grootste fracties.[1]

Invloed en macht; samenspel Commissie-Parlement-Raad

Hoe groot is de invloed van het Europees Parlement? Deze vraag is niet simpel te beantwoorden. Vast staat dat het EP door de jaren heen steeds meer invloed heeft gekregen. De leden van het EP mogen over steeds meer Europese onderwerpen meepraten en meebeslissen. Die rechten zijn vastgelegd in diverse verdragen die door lidstaten van de EU zijn gesloten (zoals het Verdrag van Amsterdam). In het in 2009 opgestelde EU-Hervormingsverdrag (Lissabon) zijn deze rechten weer verder vergroot. Het EP mag over een groot aantal zaken advies uitbrengen en over steeds meer zaken ook meebeslissen. Ook die meebeslis-onderwerpen zijn vastgelegd. Globaal genomen zijn dit alle onderwerpen waarvan de lidstaten hebben bepaald dat een gezamenlijk beleid wenselijk is en de invloed van de lidstaten beperkt kan worden: milieu, markt, consumentenzaken, landbouw, voedselveiligheid, transport, etc. Meer nationaal-gevoelige zaken als belasting, onderwijs, buitenlands beleid, cultuur, politie/justitie blijven vooral buiten de invloedssfeer van het Europees Parlement. In dit opzicht heeft het EP duidelijk minder macht dan de nationale parlementen in de lidstaten.

In tegenstelling tot de Tweede Kamer (en andere parlementen) mag het Europees Parlement niet zelf met wetsvoorstellen komen. De wetsvoorstellen zijn afkomstig van de Europese Commissie. Vervolgens mag het EP (afhankelijk van het onderwerp) een advies uitbrengen of een besluit nemen en uiteindelijk wordt het voorstel besproken in de Raad van Ministers die een uiteindelijk besluit neemt. Die Raad van Ministers wisselt steeds van samenstelling, afhankelijk van het onderwerp. Als het om een milieu-voorstel gaat zijn het de 28 ministers van Milieuzaken van alle lidstaten. Gaat het om transport, dan komen alle 28 ministers van Verkeer bijeen (dus per lidstaat één minister). Zo moet Melanie Schultz van Haegen, de Nederlandse minster van Infrastructuur, een paar keer per jaar met haar Europese collega’s stemmen over Europese verkeersvoorstellen. Over die voorstellen heeft dus het Europees Parlement mee mogen praten en beslissen. Maar natuurlijk kan ook de Tweede Kamer Schultz van Haegen  nog eens flink aan de tand voelen over wat zij allemaal bekokstooft met haar  collega’s in Brussel. De praktijk laat zien dat leden van de Tweede Kamer die kans vaak hebben laten lopen, of pas wakker worden, als de handtekeningen in Brussel zijn gezet. Tegenwoordig is de Tweede Kamer wat meer alert. Mede dankzij de gele kaart procedure uit het Verdrag van Lissabon. Als nationale parlementen vinden dat Europese voorstellen beter op nationaal niveau opgepakt en ingevuld kunnen worden kunnen zij de Europese Commissie een halt toeroepen.[2]

Dan is er tenslotte nog nog een speciale club die behoorlijk wat invloed heeft in de EU: dat is de vergadering van regeringsleiders en staatshoofden (de ‘Europese Top’). Gemiddeld vier keer per jaar komen Rutte, Hollande, Merkel en alle andere politieke leiders van de lidstaten bijeen om over grote zaken te spreken: hoe gaan we de euro-crisis te lijf, hoe staan we tegenover het conflict Oekraïne-Rusland, mag Turkije lid van de EU worden, etc. Tijdens dergelijke Top-bijeenkomsten worden vaak vergaande besluiten genomen. En het Europees Parlement heeft daar geen greep op. Dat gebeurt gewoon naast de standaard-procedures van Brussel en Straatsburg. Ook op dit punt heeft de Tweede Kamer eigenlijk meer invloed, omdat Rutte wel in Den Haag ter verantwoording geroepen kan worden, maar niet in Brussel of Straatsburg.

Waar gaan de verkiezingen van 22 mei over?

Strikt genomen (en zuinig gezegd) gaat het bij de EP-verkiezingen dus om de verdeling van 26 Nederlandse zetels waardoor het Europese Parlement een tikje socialer, christelijker, liberaler of nationaal-georiënteerder kan worden. Daardoor worden de wetsvoorstellen van de nieuwe Europese Commissie met een iets meer sociale, christelijke, liberale of nationaal-georiënteerde blik bekeken en beoordeeld. Dat is dus niet heel wereldschokkend, maar aan de andere kant kun je zeggen dat het goed is dat de toenemende invloed van de EU ook in toenemende mate door een democratisch orgaan als het EP wordt gecontroleerd en ingekleurd. Anders zouden de Europese Commissie en de Raden van Ministers zonder Europese, democratische toets hun werk doen. Nergens ter wereld opereert een soortgelijk parlement dat over  landsgrenzen heen bepaalde rechten en machtsmiddelen heeft.

In bredere zin gaat het op 22 mei om wat wij eigenlijk met de Europese Unie willen. De kiezers kunnen een signaal afgeven over hoe zij de EU het liefst ingericht willen zien. Er bestaan daarbij grofweg twee opties:

Visie één: de EU is hard nodig om gezamenlijk internationale problemen aan te pakken. Milieu, de opkomst van China en India, migratie, energie: het vinden van juiste antwoorden daarop werkt alleen als lidstaten goed samenwerken en een deel van hun speelruimte opgeven aan de EU en daarmee ook het EP meer bevoegdheden geven. Kortom: nauwe samenwerking op een groot aantal terreinen.

De andere visie is: de EU is in de kern een goed idee, maar het schiet te ver door: er is teveel samenwerking, teveel overdracht van nationale invloed. De EU moet een pas op de plaats maken. Laat lidstaten zoveel mogelijk zelf regelen; alleen waar het echt nodig is, werken Europese staten samen.

Klein duimpje met groeistuipen

De Europese Unie had geen Europees Parlement hoeven hebben. Men had de controle van de wetgeving geheel kunnen overlaten aan de nationale parlementen. Het zijn immers de nationale ministers en regeringsleiders die uiteindelijk de beslissingen nemen. Je zou het Europees Parlement kunnen zien als een aanvullend orgaan. Dichter bij het vuur en op een centrale locatie. Een ideale constructie? Zeker niet. Het EP kent vele onvolmaaktheden: beperkte invloed, geen bevoegdheid om de commissarissen naar huis te sturen, geen zeggenschap over alle beleidsterreinen. Om nog maar te zwijgen over de 24 talen en het verhuiscircus tussen Brussel en Straatsburg. Het EP is een klein duimpje dat langzaam aan kracht wint, maar geen stevige vuist kan vormen om op tafel te slaan. Maar eigenlijk kan dat ook niet, omdat er in Straatsburg geen tafel staat om op te slaan. Die tafels staan in de nationale regeringscentra. Klein duimpje heeft dus de vingers van nationale parlementen nodig om samen een vuist te maken. Als er al een democratisch tekort is in de EU, dan is dat voor een belangrijk deel te wijten aan het gebrek aan samenspel tussen nationale parlementen en het Europees Parlement. De tendens van de afgelopen jaren is dat dit samenspel beter op gang komt en serieuzer wordt ingevuld. Daar heeft de burger baat bij. Zo heeft zijn stem voor het Europees Parlement ook een nationaal aspect en kent zijn stem voor het nationale parlement ook een Europese dimensie.

[1]Zie o.a. http://www.tagesschau.de/europawahl/koepfe/ebu-tv-debatte100.html

[2]Hangt samen met het zgn.subsidiariteitsbeginsel.

“Zo weinig omstreden als de interne markt door de jaren heen is geweest, zo controversieel -vanaf het begin- is de Euro. De Euro is wat dat betreft een goede graadmeter, een betrouwbare rekeneenheid,  voor het EU-sentiment geworden”

>>>>>  over kosten en baten <<<<<

Een van de meest voor de hand liggende vragen omtrent de EU is: wat levert het ons op? Naast idealisme, cultuur en historie speelt natuurlijk het huishoudboekje een grote rol in onze waardering van de EU. En laten we wel wezen, vanaf de jaren ’50 is de Europese samenwerking toch vooral opgezet als economisch project met de interne markt als hoofdthema. De oude naam Europese Economische Gemeenschap spreekt wat dat betreft boekdelen. Ook in het Verdrag van Maastricht (1992), het kantelpunt van oud (EEG) naar nieuw (EU), vormt de interne markt de basis van Pijler I: de bundeling van beleidsterreinen met de meest vergaande vormen van samenwerking. Bovendien nemen de Europese leiders in Maastricht het besluit tot de vorming van een munt-unie: de geboorte van de Euro. De Euro is, twintig jaar later, uitgegroeid tot het meest tastbare en herkenbare symbool van de EU. Meer nog dan de vlag, de hymne, het motto en 9 mei (Dag van Europa) bij elkaar.[1]

De geboorte van de Euro

Zo weinig omstreden als de interne markt door de jaren heen is geweest, zo controversieel -vanaf het begin- is de Euro. De Euro is wat dat betreft een goede graadmeter, een betrouwbare rekeneenheid,  voor het EU-sentiment geworden. Dat begon al in de aanloop naar ‘Maastricht’. De val van de Berlijnse muur in 1989 bracht de Duitse hereniging tot stand. Duitsland was nu veruit de grootste lidstaat. En als voormalig Oost-Duitsers opgenomen konden worden, hoe zat het dan met Hongarije en Polen en al die andere voormalige Oostblok-landen. Had West-Europa niet de dure plicht om de deze buren welkom te heten? Zo zorgde het verdwijnen van het IJzeren Gordijn voor twee kernvragen. Wat doen we met versterkte machtspositie van Duitsland en hoe gaan we met de landen in het Oostblok om? In die context werd het Euro-idee geboren, als middel om de Duitse expansie via verdere Europese integratie aan banden te leggen. Vooral Frankrijk had hier behoefte aan en in die jaren was de as Bonn/Berlijn-Parijs de onbetwiste spil van de Europese samenwerking. Voor Duitsland was het slikken of stikken. Kort door de bocht: de sterke D-Mark werd opgeofferd ten gunste van de Euro in ruil voor erkenning van de Duitse hereniging. In die zin wilde Frankrijk met de Euro meer politieke munt (verdere integratie) uit de situatie slaan dan economische. Op dat moment was een echte politieke unie niet haalbaar. Nederland had als gastland een opzet voor een Europese Politiek Unie samengesteld die op maandag 30 september 1991 door de andere lidstaten radicaal van tafel werd geveegd (deze datum staat sindsdien bekend als ‘Zwarte Maandag’). Maar zelfs zonder de context van een politieke unie was het Euro-initiatief voor meerdere lidstaten een brug te ver. Groot-Brittannië, Zweden en Denemarken haakten af. En in Frankrijk werd via een referendum met de hakken over de sloot (51%-49%) ingestemd met ‘Maastricht’.[2] Kortom, de Euro was vanaf de conceptie al omstreden.

Omstreden berekeningen

Deze voorgeschiedenis is van belang om het verhaal over kosten en baten in het juiste perspectief te plaatsen. Zoals eerder gezegd, de interne markt is als zodanig weinig omstreden; de pijn zit ‘m meer bij de Euro. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de discussie over de vraag wat de EU ons kost en/of oplevert juist sinds de introductie van de Euro in 2001 op gang is gekomen en de afgelopen paar jaar is verhevigd door de Euro-crisis.

De meest uitgesproken Nederlandse criticus op dit gebied (en aanjager van de discussie), Geert Wilders, heeft enkele kosten-baten studies laten uitvoeren. In 2012 liet hij uitrekenen wat de herinvoering van de gulden ons zou opleveren (http://www.pvv.nl/images/stories/Netherlands_and_the_Euro_-_Full_Report_Final.pdf)  en drie maanden gelden presenteerde hij een onderzoek naar een gehele terugtrekking van Nederland uit de EU (http://www.pvv.nl/images/Rapport_NExit_full_ENG.pdf). Wilders houdt ons voor dat een ‘Nederlandse exit’ de weg uit de crisis zal betekenen. Beide rapporten brachten andere politici, onderzoeksbureaus en journalisten in beweging. Het eerste rapport (van Lombard Street Research) werd door vrijwel iedereen als volstrekt ontoereikend en onevenwichtig neergesabeld. Zo presenteerde het Centraal Planbureau in 2012 (later ook door Alexander Pechtold aangehaalde) berekeningen waarin de gemiddelde Nederlander dankzij de EU een extra maandsalaris zou verdienen en dankzij de euro een extra weeksalaris.

De CPB berekening in grote lijnen:

De kosten:

De jaarlijkse bijdrage van Nederland aan de Euro bedraagt tussen de 5,5 en de 6 miljard euro. Nederland ontvangt jaarlijks ruim 2 miljard euro. Netto kost de EU ons dus circa 3,5 miljard euro, oftewel ongeveer 220 euro per Nederlander per jaar.

De baten:

Deze kant van de balans is moeilijker te bepalen. Ik baseer me op een Fact-check document van Nieuwsuur (http://nieuwsuur.nl/onderwerp/413587-factcheck-pechtold-over-opbrengst-eu.html):

De export draagt 29 procent bij  aan het Bruto Binnenlands Product, ofwel wat we met zijn allen verdienen in Nederland. Dit is echter de totale export. Het aandeel van Europa is lager. In 2011 ging bijna driekwart van onze totale export naar EU-landen. Dit betekent dat 21 procent van de toegevoegde waarde van de export via Europa gaat (74 procent van 29 procent). Uitgaande van een Nederlands Bruto Binnenlands Product van ongeveer 600 miljard euro en dat 20 procent van de toegevoegde waarde van export via Europa gaat, kom je op een bedrag van 120 miljard euro. Vaststaat dat de export naar andere EU-landen de afgelopen vijftig jaar sterk is toegenomen en sinds 1996 zelfs meer dan verdubbelde Die groei kan volgens het CPB voor 18 procent worden toegeschreven aan het effect van de interne markt – dus aan de open grenzen en de muntunie. Het berekende extra inkomen: jaarlijks 1500 tot 2200 euro per Nederlander.

Het tweede rapport van Wilders (opgesteld door Capital Economics) werd beter ontvangen, maar kreeg ook de nodige kritiek, met name  op de bewijsvoering en het oningevuld laten van bepaalde scenario’s. zie o.a. http://www.z24.nl/ondernemen/mathijs-bouman-vreemde-veronderstellingen-in-wilders-eu-rapport-432536) .

Een groot kritiekpunt op dit rapport is dat Nederland zal willen blijven handelen met Europese landen en dat die handel toch via Brusselse regels dient te verlopen. Zoals ook Noorwegen en Zwitserland diezelfde regels moeten volgen, ook al zijn ze geen lid van de EU. Een ander belangrijk kritiekpunt is dat niemand kan overzien (laat staan berekenen) wat een stand alone positie van Nederland voor effecten zal hebben op handelspartners. Nederland zit niet meer aan tafel, praat niet meer mee, en kan zo makkelijker overgeslagen worden. Al met al lijkt de interne markt niet de meest logische reden om uit de EU te stappen en onvoorziene risico’s te lopen.

Met de Euro ligt dit wat anders. Iedere kosten-baten berekening moet ook de kosten van de bestrijding van de Euro-crisis verdisconteren. En dan komt het plaatje er minder rooskleurig uit te zien. Nederland heeft door de crisis ruim 135 miljard aan garanties uitstaan. Als gevolg hiervan neemt de staatschuld toe en daarmee ook de nationale rentelasten. Die lasten per hoofd van de bevolking zou je dan weer moeten aftrekken van het extra maandsalaris dat het CPB ons heeft voorgeschoteld. Aan de andere kant kon Nederland dankzij de crisis weer tegen lagere rente buitenlands kapitaal aantrekken, wat weer voor miljarden aan meevallers opleverde. Zo blijft het plussen en minnen.

Het is niet de markt, het is de munt

Het economische perspectief, het verhaal van kosten en baten, laat zien dat de interne markt ons geen windeieren heeft gelegd. Vriend en vijand zijn het er over eens dat de EU (en z’n voorgangers) op dit terrein enorm heeft bijgedragen aan onze welvaart. Het is niet de markt, maar juist de munt die vanaf het begin tot de dag van vandaag voor beroering zorgt. Alleen als de EU de eurocrisis effectief weet te beteugelen, zullen de baten van Europese samenwerking groter blijven dan de kosten. En alleen dan zal het EU-sentiment zich stabiliseren, met kans op groeiend vertrouwen. Zo niet, dan kalft de steun voor het EU-project verder af. Iedereen voelt namelijk die euro in zijn portemonnee.

[1] Johan Förnas publiceerde enkele aardige artikelen over de symbolen van de EU.

[2] Wie in de tijd door Frankrijk reisde zag overal affiches met Maastricht OUI of Maastricht NON hangen. Destad Maastricht kreeg zo een enorme naamsbekendheid.